Pamięci konspiratorów krakowskiego Kedywu AK
Strona główna Czytelnia Osoby Szare Szeregi

Rozdział I: Okręg Kraków SZP – ZWZ – AK do momentu powstania Samodzielnego Batalionu Partyzanckiego „Skała”

Z Pamięci konspiratorów krakowskiego Kedywu AK

[w:] Radosław Bartak, Samodzielny Batalion Partyzancki „Skała” AK. Zarys historii i działań bojowych. Praca magisterska w Instytucie Historii UJ, 2008.



Spis treści

1.Powstanie Okręgu Krakowskiego ZWZ

Pierwsze organizacje konspiracyjne na terenie przedwojennego województwa krakowskiego zaczęły powstawać jeszcze w trakcie trwania działań wojennych kampanii wrześniowej. Już 7 września, a więc zaledwie w tydzień po ataku Wehrmachtu na Polskę i dzień po wkroczeniu wojsk niemieckich do Krakowa, mjr rez. Kazimierz Kierzkowski „Prezes” przystąpił do tworzenia struktur konspiracyjnych, wykorzystując do tego kadry powołanej jeszcze przed wojną tzw. Zespołów Dywersji Pozafrontowej. Były to formacje tworzone według dyrektyw II Oddziału (Wywiadowczego) przy Sztabie Głównym Wojska Polskiego na bazie organizacji paramilitarnych, głównie Związku Strzeleckiego oraz Związku Rezerwistów. W ich skład wchodzili także żołnierze i podoficerowie Wojska Polskiego oraz harcerze. Zespoły te, liczące średnio od 20 – 40 osób, miały za swe główne zadania wykonywać w czasie działań wojennych różne działania na tyłach wroga - wysadzać mosty, przepusty i tory kolejowe, siać zamęt na bezpośrednim zapleczu frontu, a po zakończeniu walk zająć się organizacją konspiracji wojskowej. Wprawdzie działalność tych zespołów w czasie kampanii wrześniowej została mocno ograniczona, głównie wskutek bardzo szybkiego posuwania się ofensywy niemieckiej, to jednak tuż po zakończeniu działań wojennych stały się one zalążkami organizacji konspiracyjnych.

Nie inaczej było w Krakowie, gdzie zorganizowano szereg organizacji konspiracyjnych, które później weszły w skład Związku Walki Zbrojnej. Wspomniany już mjr Kierzkowski utworzył 23 września 1939 r. tzw. Organizację Orła Białego (OOB). W jej skład weszli m. in. Henryk Kowalówka „Oset”, mjr dypl. Paweł Zagórowski „Strzemię” oraz kpt. Ryszard Margosz „Brzoza”. W późniejszym czasie dołączyli do nich także płk Ludwik Muzyczka „Benedykt”, „Sułkowski” oraz ppłk dypl. Kazimierz Pluta Czachowski „Gołdyn”. W końcu września 1939 r. (dokładnie w dniach 27 – 28 oraz 29 – 30 września) odbyły się 2 odprawy kierownictwa tej organizacji, na których podjęto decyzję o powierzeniu dowództwa wojskowego Plucie – Czachowskiemu, zaś kierownictwa walki cywilnej płk. Muzyczce, przy czym całości tej organizacji przewodził Kierzkowski. Wtedy także ustalono podział organizacyjny terenu (powołano 4 okręgi OOB – krakowski, śląski, kielecki oraz lubelski) oraz opracowano deklarację ideową. Ponadto należy zaznaczyć, iż OOB, jako pierwsza konspiracyjna organizacja na terenie późniejszego Obszaru Krakowskiego, zaczęła wydawać własne pisemko – były to „Nakazy Dnia”, ukazujące się od 1 listopada 1944 r.[1]. W strukturach OOB aktywną działalność prowadził m. in. Jan Pańczakiewicz „Skała”, późniejszy dowódca Samodzielnego Batalionu Partyzanckiego „Skała”[2].

Kolejną inicjatywę konspiracyjną podjął mjr Jan Mazurkiewicz „Radosław”, który 17 września 1939 r. zorganizował w Budapeszcie tzw. Tajną Organizację Wojskową (TOW) i wysłał do kraju grupę emisariuszy z zadaniem tworzenia komórek TOW. Okręg krakowski TOW powstał w grudniu 1939 r. Na jego czele stał por. Eugeniusz Machay „Zygmuntem”. Organizacja ta działała samodzielnie aż do początków 1943 r., kiedy to podporządkowała się Armii Krajowej[3].

ZWZ został oparty także na kadrach trzech innych organizacji konspiracyjnych. Były to: organizacja „Kaerge”, Gwardia Obrony Narodowej oraz Związek Czynu Zbrojnego. „Kaerge” swą nazwę wzięła od nazwisk trzech jej organizatorów – pułkowników Tadeusza Komorowskiego „Korczaka”, który stał na jej czele, Klemensa Rudnickiego „Józefa” oraz Edwarda Godlewskiego „Jerzego”. Główne struktury „Kaerge” istniały, poza Krakowem, przede wszystkim na Podhalu, Podkarpaciu oraz w okolicach Tarnowa[4]. Gwardia Obrony Narodowej z kolei swoje komórki utworzyła głównie na terenach powiatów krakowskiego, bocheńskiego, jasielskiego, nowosądeckiego, tarnowskiego, wadowickiego oraz rzeszowskiego, które następnie zostały przejęte przez Związek Czynu Zbrojnego. ZCZ była organizacją o zasięgu ogólnopolskim, a została założona w Warszawie przez pochodzącego ze Starego Sącza mjr. Juliana Znamierowskiego „prof. Witolda”. Na czele krakowskiego VI Okręgu ZCZ stanął jego organizator, płk Aleksander Stawarz „Baca”, „Leśnik”, w czasie kampanii wrześniowej dowódca 2 Brygady Górskiej walczącej w okolicach Nowego Sącza[5].

Wszystkie te organizacje (poza TOW) weszły w skład Związku Walki Zbrojnej (ZWZ), który z kolei powstał na bazie struktur Służby Zwycięstwu Polski. SZP na szczeblu ogólnopolskim powstała jeszcze w trakcie trwania kampanii wrześniowej 27 września w Warszawie z inicjatywy grupy wyższych oficerów uczestniczących w obronie stolicy. Zgodę na jej zorganizowanie wyraził gen. Juliusz Rómmel, ówcześnie najwyższy dowódca Wojska Polskiego na terenie kraju. Na czele SZP stanął gen. Michał Tokarzewski – Karaszewicz „Torwid”. Mając świadomość bardzo ważnej pozycji Krakowa w planowanych działaniach konspiracyjnych, „Torwid” 16 października 1939 r. osobiście przybył do miasta na uprzednio przygotowany punkt kontaktowy, zorganizowany przez Annę Zielkę „Ninę” oraz Wandę Marokini „Jadwigę”. W Krakowie niezwłocznie przystąpił do konsultacji z przedstawicielami kierownictwa OOB – Kierzkowskim, Plutą - Czachowskim oraz Muzyczką, którzy poinformowali Dowódcę SZP, że rozpoczęli pracę konspiracyjną i planują przeprowadzenie akcji sabotażowych, dywersyjnych oraz wywiadowczych. Równolegle doszło do ustaleń w sprawie utworzenia zaplecza politycznego dla SZP, które w ciągu października – grudnia uformowało się pod postacią Okręgowej Rady Politycznej. W jej skład weszli: por. rez. art. Józef Cyrankiewicz (przedstawiciel PPS), Stanisław Mierzwa (Stronnictwo Ludowe), płk dr Mikołaj Kwaśniewski (Stronnictwo Demokratyczne), Władysław Tempka (Stronnictwo Pracy) oraz wspomniany już mjr Kierzkowski z ramienia OOB. W toku rozmów „Torwid” zaakceptował także strukturę, założenia i kierunki działalności OOB, która miała „[…] stanowić ważną część składową SZP, podlegać bezpośrednio jej Dowódcy Głównemu i przystąpić do natychmiastowej walki czynnej. OOB miała [także] obowiązek uzupełniać potrzeby personalne SZP”[6].

Dowódcą Okręgu Krakowskiego SZP został wyznaczony płk. dypl. Julian Filipowicz „Róg”, były dowódca Wołyńskiej Brygady Kawalerii, który objął swe stanowisko 20 października. Jako pomocników wyznaczono mu szefa sztabu mjr. Jana Cichockiego „Jasia”[7] oraz jako oficera ordynansowego ppor. „Słomkę” (nazwisko nieznane). Ludzie ci już pod koniec października, korzystając z doświadczeń członków OOB (szczególną pomocą wyróżnił się Pluta – Czachowski), stworzyli zalążki sztabu nowego Okręgu, a przy pomocy kilku doskonale przygotowanych do pracy konspiracyjnej kobiet, należących do Polskiej Partii Socjalistycznej bądź do organizacji o nazwie Przysposobienie Wojskowe Kobiet[8], uformowali kancelarię oraz zorganizowali służbę kurierską, łącznikową, pocztę i lokale konspiracyjne. Niedługo potem utworzono pierwszy sztab Okręgu, złożony z siedmiu wydziałów: I – Organizacyjny (na czele kpt. Władysław Galica); II – Informacyjny (kpt. Feliks Polkowski „Rosa”); III – Wyszkolenia i Walki Konspiracyjnej (por. Edward Migula „Paweł”); IV – Polityczny (kpt. Zygmunt Kłopotowski „Konar”); V – Kwatermistrzowski (nazwisko i pseudonim nieznane); VI – Łączności (mjr Florian Czerkaski „Florian”); VII – Komisarz Cywilny (dr Tadeusz Orzelski „Tadeusz”)[9].

Obszar Okręgu Krakowskiego SZP nie pokrywał się z terenem przedwojennego województwa krakowskiego, gdyż oprócz niego obejmował także całe województwo śląskie oraz część kieleckiego (Zagłębie Dąbrowskie z powiatami miechowskim i olkuskim). Z czasem z terenu Okręgu wydzielono jako samodzielny Podokręg Zagłębiowski z ppłk. Henrykiem Kowalówką „Skawą” na czele, obejmujący byłe powiaty Będzin, Sosnowiec, Zawiercie, Olkusz i Chrzanów, oraz Podokręg Śląski (podporządkowany Okręgowi Krakowskiemu) na czele z por. rez. Józefem Korolem „Starostą”, obejmujący także powiaty Żywiec, Biała oraz częściowo powiat wadowicki[10].

Żywot SZP był stosunkowo krótki, jako że na jej miejsce 8 listopada 1939 r. powstał Związek Walki Zbrojnej, z mianowanym 5 dni wcześniej gen. Kazimierzem Sosnkowskim na czele. Z powodu jednak zaistniałych trudności w komunikacji między krajem a Francją (Sosnkowski urzędował w Paryżu), w połowie stycznia 1940 r. utworzył on 2 odrębne stanowiska komendantów obu okupacji – niemieckiej (na czele płk dypl. Stefan Rowecki „Grot”) oraz sowieckiej (gen. Tokarzewski – Karaszewicz), zaś 30 czerwca 1940 r. scalono je w jeden urząd Komendanta Głównego ZWZ w kraju, którym mianowano Roweckiego.

Tymczasem na jesieni 1939 r. grupa płk. Komorowskiego („Kaerge”), nie uznając póki co zwierzchnictwa Dowódcy SZP, wysłała do Budapesztu por. Włodzimierza Ledóchowskiego „Haleckiego” celem złożenia meldunku o podjęciu przez siebie pracy konspiracyjnej oraz dla uzyskania instrukcji w sprawie dalszych poczynań. Po powrocie wysłannika z wiadomością o utworzeniu nowej organizacji, w połowie stycznia 1940 r. płk „Korczak” zgodził się włączyć „Kaerge” w struktury SZP[11], zaś płk Filipowicz oświadczył, iż jest gotowy przejść ze swoimi podkomendnymi w skład ZWZ. 25 stycznia 1940 r. do Krakowa przybyli szef sztabu Komendy ZWZ na okupację niemiecką płk dypl. Janusz Albrecht „Wojciech” oraz szef oddziału organizacyjnego mjr inż. Antoni Sanojca „Knapik”, przywożąc ze sobą rozkaz o przekształceniu dotychczasowego Okręgu Kraków SZP w analogiczny Okręg ZWZ, na czele którego stanął płk „Róg”. Jednocześnie z terenów Okręgu Kraków oraz Podokręgów: Śląskiego (przekształconego w samodzielny Okręg w lutym 1940 r.) i Zagłębiowskiego[12], utworzono Obszar nr IV „Południe” (kryptonim Obszaru – „Wawel”). Na jego czele stanął początkowo płk Filipowicz (równocześnie Komendant Okręgu Kraków ZWZ). Z kolei 7 lutego 1940 r. do Krakowa dotarł kurier Rządu RP z Londynu dr Kazimierz Cwojdziński „Stary”, przywożący instrukcje dla płk. Komorowskiego. Na ich podstawie dzień później, 8 lutego 1940 r., stanowisko Komendanta Obszaru nr IV objął płk „Korczak” (który początkowo miał pełnić obowiązki zastępcy Komendanta Obszaru nr I, płk dypl. Stefana Roweckiego, ale wobec przysłania z Paryża nominacji dla Komorowskiego Rowecki swój rozkaz anulował). Szefem sztabu Obszaru nr IV Południe został mjr Jan Cichocki „Jaś”, „Kabat”, a płk Filipowicz pozostał na stanowisku Komendanta Okręgu Kraków ZWZ. Szefem sztabu Okręgu został mjr Władysław Galica „Bródka”[13].

W tym samym czasie, w oparciu o dotychczasowy skład Dowództwa Okręgu SZP, zreorganizowano Komendę Okręgu Krakowskiego ZWZ, do której weszli: Komendant Okręgu, szef sztabu oraz szefowie pięciu wydziałów, przekształconych w następnych latach w oddziały: I – organizacyjno – personalnego, II - wywiadu i kontrwywiadu, III – planowania walki i szkolenia, IV – kwatermistrzowskiego i V – łączności. W ten sposób ukształtowały się podstawowe struktury Okręgu Krakowskiego Związku Walki Zbrojnej[14].



2. Zarys działalności Okręgu Kraków ZWZ - AK.

Struktura terenowa ZWZ – AK[15] przedstawiała się następująco: najniższą strukturą była placówka, które obejmowała teren przedwojennej gminy, kilka placówek mogło tworzyć rejony, obwody z reguły pokrywały się z przedwojennymi powiatami, a okręgi z województwami. Kilka obwodów łączono w inspektoraty, co ułatwiało planowanie działań operacyjnych i prowadzenie walki zbrojnej. W zależności od potrzeb można było łączyć okręgi w obszary, lecz nie było to obligatoryjne. Komendanci obszarów oraz samodzielnych okręgów podlegali bezpośrednio Komendantowi Głównemu ZWZ (od 14 lutego 1942 r. Dowódcy AK)[16].

Jak już wspomniano początkowo Okręg Kraków (kryptonimy w czasie wojny – „Mazur”, „Kasza”, „Muzeum”, „Kania”, „Gobelin”, „Okopy”, „Grzbiet”, VII/0014”) wchodził w skład Obszaru nr IV, tak więc nie tworzył samodzielnej struktury w ramach ZWZ i podlegał Komendantowi Obszaru, a nie Komendantowi Głównemu ZWZ. Dopiero od 1941 r. stał się samodzielnym okręgiem. Składał się z ośmiu inspektoratów rejonowych[17]:

- Inspektorat Kraków (krypt. „Krokodyl”, „Wróbel”, „A”, „IV”, „Kwiecień”, „Konrad” – na czele stali kolejno: ppłk Franciszek Faix „Turnia”, „Limanowski”, „Bystrzański”, ppłk Wojciech Wayda „Odwet”, mjr NN „Lubicz” oraz ponownie ppłk „Odwet”), podzielony na 4 obwody: Kraków – miasto, Kraków – powiat, Bochnia i Myślenice;

- Miechów („Miś”, „Maria”, „B”, „Maj”, „Michał” – kpt.-mjr Łukasz Grzywacz – Świtalski „Ryszard”, „Podkowa”, mjr Aleksander Mikuła „Władysław”, „Karol”, „Orion” oraz mjr sł. st. Bolesław Nieczuja Ostrowski „Tysiąc”, „Bolko”), podzielony na 3 obwody: Miechów, Olkusz i Pińczów;

- Tarnów („Traktor”, „Tama”, „C”, „VI”, „Czerwiec”, „O/09” – mjr Stanisław Sowiżrał „Sosna”, mjr Kazimierz Tumidajski „Edmund”, ppłk Piotr Kaczała „Korab”, „Mateusz”, ppłk Stefan Musiałek – Łowicki „Mucha”, „Mirosław”), podzielony na 3 obwody: Tarnów, Brzesko, Dąbrowa Tarnowska;

- Nowy Sącz („Strumień”, „Niwa”, „VII”, „Lipiec”, „Sosna”, „D”, „O/10”, „9”, „18” – mjr Franciszek Żak „Franek”, kpt. Wacław Szyćko „Wiktor”, mjr Franciszek Galica, ppłk Stanisław Mirecki „Pociej”, mjr Adam Stabrawa „Borowy”), podzielony na 4 obwody: Nowy Sącz, Nowy Targ, Limanowa oraz Gorlice;

- Rzeszów („Rtęć”, „Rzemiosło”, „E”, „10”, „100”, „011”, „Dir”, „0” – mjr Stanisław Ruśkiewicz „Florian”, mjr Łukasz Ciepliński „Pług”, „Grzmot”), podzielony na 3 obwody: Rzeszów, Dębica i Kolbuszowa;

- Mielec („Nowela”, „F”, „012”, „20”, „P” – mjr Walerian Tumanowicz „Jagra”, mjr Stefan Łuczyński „Karp”, „Boryna”, mjr Feliks Gross – Korczyński „Stef”, mjr Tadeusz Zieliński „Liliput”), podzielony na 3 obwody: Mielec, Tarnobrzeg oraz Nisko;

- Przemyśl („Paweł”, „Płotka”, „Park”, „0/13”, „013”, „G”, „R”, „U” – por. Bronisław Kochanka „Ludwik”, kpt. Wincenty Stefan Rutkowski „Kujawa”, „Żwan”, kpt. Teofil Banach „Bogusz”, kpt. Jan Bronisław Toth „Twardy”, mjr Antoni Dębski „Radwan”, ponownie „Twardy” oraz Józef Maciołek „Żuraw”), podzielony na obwody: Przemyśl, Jarosław, Przeworsk, Łańcut oraz Dobromil;

- Jasło („Jemioła”, „Joachim”, „014”, „H”, „S”, „Listopad”, „XI”, „Nafta” – por. Stanisław Pieńkowski „Strzembosz”, mjr Witold Obidowicz „Orszak”, mjr Aleksander Mikuła „Władysław”, mjr Łukasz Grzywacz – Świtalski „Jodła”, „Mikołaj”, mjr Antoni Dębski „Radwan”, mjr Wincenty Stefan Rutkowski „Haszysz” oraz kpt. Józef Modrzejewski „Lis”), podzielony na obwody Krosno, Brzozów, Jasło i Sanok[18].

Przedstawiony wyżej podział nie był stały i w zależności od zmieniających się warunków ulegał przekształceniom. Na przykład z terenu Obwodu Kraków w 1943 r. wydzielono jako samodzielne Podobwody: Kalwaria Zebrzydowska oraz Krzeszowice[19], zaś do maja 1941 r. istniał Inspektorat Podhale (Nowy Targ) kryptonim „Tort” na czele z Franciszkiem Galicą „Rysiem”, z obwodami Nowy Targ, Zakopane i Rabka[20], włączony następnie jako obwód w skład Inspektoratu Nowy Sącz[21]. Wiosną 1943 r., w związku z przygotowywanymi planami powstania powszechnego, których podstawowym celem na terenie Okręgu Kraków miało być opanowanie Krakowa i Rzeszowa, powołano Podokręg Rzeszów AK na czele z płk. dypl. Kazimierzem Putkiem „Zwornym”. Objął on tereny inspektoratów: Przemyskiego, Rzeszowskiego, Jasielskiego oraz Mieleckiego. Podział ten miał ułatwić przeprowadzenie zakładanych planem powstania działań na wydzielonym terenie[22]. Z kolei wraz z coraz szybszym posuwaniem się frontu i podzieleniem w sierpniu 1944 r. terenu Obwodu Dębica na 2 części powstały odrębne komendy obwodu – jedna dla okupacji niemieckiej, a druga dla sowieckiej[23].

Okręg Kraków był jednym z największych okręgów ZWZ – AK. Wedle meldunku Komendanta Głównego ZWZ gen. Roweckiego z 21 listopada 1940 r. stan ilościowy oddziałów wynosił 362 plutony, 701 oficerów, 3167 podoficerów oraz ponad 36,5 tys. szeregowych, co dawało mu pierwsze miejsce wśród innych okręgów[24]. Wielkie zasługi na polu zwiększenia stanów ilościowych krakowskiego ZWZ odniósł płk Filipowicz, kładąc szczególny nacisk na proces przejmowania struktur mniejszych organizacji walczących z okupantem. Jego wysiłki dawały bardzo dobre rezultaty, choć nie wszędzie akcja scaleniowa, prowadzona głównie na przełomie 1940 i 1941 r., przebiegała bez zakłóceń. W wyniku rozmów zdołano wciągnąć w szeregi ZWZ takie organizacje jak: Tajna Armia Polska, Gwardia Obrony Narodowej, Związek Czynu Zbrojnego oraz Polską Organizację Zbrojną[25].

Niestety praca płk. Filipowicza została nagle przerwana przez zakrojoną na szeroką skalę akcję aresztowań. Wszystko rozpoczęło się od uderzenia w styczniu 1941 r. w Związek Czynu Zbrojnego, kiedy to w Dobrej koło Limanowej wpadł komendant Podokręgu Górskiego ZCZ mjr Antoni Gryzina – Laska „prof. Świder”, zaś 21 stycznia w Rabce ujęto byłego dowódcę 2 BG płk. Aleksandra Stawarza „Bacę”, komendanta krakowskiego VI Okręgu ZCZ[26]. Wkrótce ”wsypa” rozprzestrzeniła się na tereny Podhala i Podkarpacia i dotarła także do struktur ZWZ, z którymi ZCZ utrzymywał stałe kontakty. W rezultacie aresztowano m. in. szefa sztabu Obszaru nr IV ppłk. Jana Cichockiego „Jasia” (w nocy 17/18 kwietnia 1941 r.), szefa wydziału III w sztabie Komendy Obszaru płk. Stanisława Turka „Zbaraża” (18 kwietnia), szefa wydziału I ppłk. Franciszka Sobolewskiego „Krzysztofa” (19 kwietnia), a 16 czerwca aresztowano szefa propagandy Komendy Obszaru mjr. rez. Kazimierza Kierzkowskiego „Prezesa”. Wielka „wsypa” w Komendzie Obszaru doprowadziła wkrótce do aresztowań wśród konspiratorów z Komendy Obwodu Kraków, m. in. aresztowano komendantów obu obwodów – Kraków – miasto (mjr. NN „Dunina”) oraz Kraków – powiat (kpt. Stefana Niedziałkowskiego „Wacława”). Niektórzy ze schwytanych, nie mogąc wytrzymać tortur, załamywali się i „sypali” kolejnych konspiratorów. Padły także nazwiska komendantów: obszaru – Komorowskiego oraz okręgu – Filipowicza, a także jego szefa sztabu mjr. Galicy. Komorowski wkrótce musiał uciekać, zaś Filipowicz, mimo ogromnego zagrożenia aresztowaniem, pozostał w Krakowie i przejął dowodzenie Obszarem. Mimo tego jednak, ze względu na ogromne straty, jakie w czasie tej „wsypy” poniosła krakowska konspiracja, Obszar nr IV 1 lipca 1941 r. uległ likwidacji i miał już nigdy nie zostać odtworzony, zaś Okręg Kraków stał się samodzielnym okręgiem podporządkowanym bezpośrednio Komendantowi Głównemu ZWZ, a potem Dowódcy AK. Płk Filipowicz oraz mjr Galica wkrótce musieli opuścić tereny Okręgu[27]. „Krakowska wsypa” z 1941 r. doprowadziła więc do niemalże całkowitego rozbicia struktur ZWZ na terenie Okręgu Kraków i niewątpliwie musiało upłynąć sporo czasu, zanim zdołano powrócić do normalnej pracy konspiracyjnej.

Nowym Komendantem Okręgu został mianowany ppłk. dypl. Zygmunt Miłkowski „Denhoff”, „Wrzos”, dotychczasowy inspektor Komendy Głównej ZWZ. Swe stanowisko objął 6 września[28]. Zaczął on z wolna odbudowywać rozbite po ostatnich aresztowaniach struktury i w efekcie „[…] sytuacja na terenie »Kaszy« została opanowana i praca organizacyjna rozwija się pomyślnie”[29]. Miłkowski przy pomocy nowego szefa sztabu Komendy Okręgu ppłk. dypl Kazimierza Putka zwrócił przede wszystkim uwagę na odbudowę sieci dowodzenia oraz na doprowadzenie do ostatecznego ukształtowania struktur terenowych ZWZ – AK. W swoich pracach kładł także nacisk na jak najlepsze przygotowanie planu powstania w Okręgu, a szczególnie na akcję odtworzenia zgrupowań wojskowych w konspiracji. W okresie komendantury „Wrzosa” szeroką aktywność rozwinęła pomocnicza organizacja ZWZ – AK, zwana „Uprawą” (potem „Tarczą”). Inicjatorem jej powstania był Tadeusz Komorowski „Korczak” oraz jego przyjaciel, Leon Krzeczunowicz „Express”, który stał na jej czele. Była to organizacja skupiająca ziemian, a za swe główne zadania miała opodatkowywanie w zależności od wielkości areału wszystkich większych majątków ziemskich na podległym jej terenie, a ponadto miała zobowiązywać je do comiesięcznego dostarczania różnych produktów, m. in. zboża, cukru, papierosów, a nawet materiałów sanitarnych, na rzecz podziemia, a w szczególności partyzantki. W Krakowie głównym punktem skupu i zaopatrzenia sanitarnego była Apteka „Pod Gwiazdą” przy ul. Floriańskiej, zaś do najbardziej zasłużonych jej członków z terenu okręgu Kraków należeli m. in. szefowa akcji sanitarnej Maria Popiel „Dorota” oraz właścicielka apteki, w której odbywał się skup, Jadwiga Kosz. Niewątpliwie także Batalion „Skała” korzystał niejednokrotnie z pomocy tej organizacji[30].

Dzięki energicznej pracy Komendanta Miłkowskiego oraz jego współpracowników udało się odtworzyć sztab Komendy Okręgu oraz, jak wynika z meldunku z dnia 1 września 1942 r., doprowadzić do utworzenia bądź reaktywacji 380 plutonów pełnych oraz 137 plutonów szkieletowych. W skład organizacji wchodziło wtedy 1351 oficerów oraz 4634 podoficerów[31], tak więc były to stany niemalże dwukrotnie wyższe niż przed ”wsypą”.

22 sierpnia[32] 1942 r. na rogu ulic Kalwaryjskiej i Smolki na Podgórzu w Krakowie aresztowano ówczesnego Inspektora Nowosądeckiego Franciszka Galicę „Franka”. Został on wydany przez byłego Komendanta Obwodu Rabka por. Michała Brzozę „Tulipana”, który aresztowany na wiosnę 1942 r. zgodził się podjąć współpracę z Gestapo i pomóc w rozszyfrowaniu struktur AK na terenie Okręgu Kraków[33]. Wcześniej, bo 29 czerwca, również za sprawą „Tulipana”, „wpadł” adiutant Komendanta Okręgu rtm. Mieczysław Rakoczy „Soplica”. W tej sytuacji jedynym bezpiecznym wyjściem dla „Wrzosa” było przeniesienie go na inny teren (powrócił on do Warszawy na stanowisko kwatermistrza)[34].

Nowym Komendantem Okręgu został 1 września 1942 r. płk Józef Spychalski „Luty”, „Lawina”, „Jurand”, „Włast”, „Taran”, jeden z pierwszych organizatorów SZP, Komendant Obszaru II ZWZ Białystok. Zastępcą Komendanta i szefem sztabu pozostał ppłk Kazimierz Putek, którego w kwietniu 1943 r. zastąpił płk dypl. Florian Smykal „Krakus”, zaś po aresztowaniu tego ostatniego w lipcu funkcję tę objął Jan Kanty Lasota „Przyzba”. Sztab Komendy okręgu składał się z sześciu oddziałów oraz kilku samodzielnych referatów i wydziałów[35].

Główne zadania, jakie stanęły przed nowym komendantem, wiązały się przede wszystkim z przygotowaniem powstania powszechnego na podległym sobie terenie oraz przeprowadzeniem scalenia z głównymi obok AK organizacjami walczącymi z Niemcami, m. in. z Batalionami Chłopskimi (Bch) oraz z Narodową Organizacją Wojskową (NOW). Poza tym kładziono nacisk na pracę organizacyjną oraz werbunkową, czego efektem stał się spory przyrost oddziałów AK na terenie Okręgu Krakowskiego. Według meldunku z dnia 31 sierpnia 1943 r. w Okręgu było 467 plutonów pełnych i 185 plutonów szkieletowych. Z kolei liczba oficerów wzrosła do 1355, zaś podoficerów do 8788[36].

Na okres komendantury Spychalskiego przypada także tworzenie się pierwszych siatek utworzonej w styczniu 1943 r. organizacji pod nazwą Kierownictwo Dywersji (Kedyw), zajmującej się walką bieżącą, czyli sabotażem i dywersją, oraz powstanie pierwszych zalążków przyszłego Samodzielnego Batalionu Partyzanckiego „Skała” w postaci Oddziałów Partyzanckich (OP): „Błyskawica”, „Grom”, „Skok” oraz „Huragan”, podległych właśnie Kedywowi[37].

Bardzo duży nacisk w pracy konspiracyjnej kładziono także na przechwytywanie broni ze zrzutów oraz na jej konspiracyjne wytwarzanie. Zrzuty broni, amunicji, a także skoczków (cichociemnych) trwały od 15 lutego 1941 r. do końca 1944 r. i były podzielone na 4 fazy, oznaczone kryptonimami: „Okres próbny” (luty 1941 – kwiecień 1942), „Intonacja” (wrzesień 1942 – kwiecień 1943), „Riposta” (wrzesień 1943 – lipiec 1944) oraz „Odwet” (sierpień 1944 –grudzień 1944). Do odbioru materiałów zrzutowych oraz skoczków zostały wytypowane tzw. placówki (na terenie Okręgu Kraków było ich kilkadziesiąt) oraz bastiony (w liczbie kilkunastu). Każdej z nich nadano kryptonim, w okręgu Kraków pochodzący od nazw ptaków, a więc np. „Mewa”, „Rybitwa”, „Kura” czy „Kos”. Niewątpliwie jedną z ważniejszych ról w Okręgu odgrywała placówka zrzutowa „Wilga”, która była jednocześnie zapasową dla wszystkich innych placówek w Okręgu. Położona ona była ok. 24 - 26 km na północny wschód od Nowego Targu, niedaleko wsi Szczawa w powiecie limanowskim. W czasie „Odwetu” partyzanci odebrali aż 5 zrzutów skierowanych na „Wilgę”, zaś ten z 28/29 grudnia 1944 r. był jednocześnie ostatnim zrzutem z pomocą materiałową dla okupowanego kraju. Razem w czasie całego okresu zrzutowego Okręg przyjął 11 ekip skoczków i ponad 35 zrzutów materiałowych[38].

W czasie jednego z lotów, w nocy 20/21 lutego 1943 r., w czasie operacji „File”, na placówkę o kryptonimie „Słoń”, położoną ok. 12 km na północny – zachód od Pińczowa, razem z trzema innymi skoczkami został zrzucony por. Ryszard Nuszkiewicz „Powolny”, późniejszy dowódca drugiej kompanii Batalionu „Skała”, zaś 4 dni wcześniej, w nocy 16/17 lutego, w czasie operacji o kryptonimie „Saw”, na placówkę odbiorczą „Koń”, położoną ok. 21 km na południowy – wschód od Piotrkowa w widłach rzek Pilicy i Czarnej, razem z czterema innymi skoczkami zrzucono późniejszego adiutanta dowódcy „Skały”, ppor. Henryka Januszkiewicza „Spokojnego”[39]. Doskonale przeszkoleni w ośrodkach w Wielkiej Brytanii podczas częstych wizyt w „Skale” prowadzili partyzanckie ćwiczenia.

Oddziały partyzanckie, poza walką z okupantem, były także przeznaczane do odbiorów zrzutów, m. in. jeden z oddziałów, które weszły później w skład „Skały”, OP „Skok”, w nocy 29/30 maja 1944 r. ubezpieczał jedną z placówek odbiorczych, a następnie ukrył w bezpiecznym miejscu materiały odebrane w czasie zrzutu[40].

W Okręgu Kraków na bardzo dużą skalę rozwinięto konspiracyjną produkcję broni. Pierwsze laboratoria zajmujące się tym powstały już w 1940 r., a całością prac kierował wtedy mgr Jerzy Karwaj „Jerzyk”. Póki co wytwarzano jednak najbardziej konieczne materiały na potrzeby sabotażu oraz dywersji[41]. Ciągły „głód” broni spowodował, że na rozkaz Komendy Głównej AK postanowiono w sierpniu 1942 r. zorganizować komórkę zajmującą się produkcją broni, która została nazwana Szefostwem Produkcji Konspiracyjnej Okręgu Krakowskiego AK o kryptonimie „Ubezpieczalnia”. Swą siedzibę miała ona przy ul. Mogilskiej 97, a na czele tej organizacji stał do września 1944 roku Bolesław Nieczuja – Ostrowski „Granat”, a potem, po jego przejściu na stanowisko Inspektora w Miechowie, inż. Leon Daroszewski „Andrzej”[42].

„Ubezpieczalnia” dysponowała ponad 30 montowniami, wytwórniami i warsztatami różnego typu, mieszczącymi się na terenie całego Okręgu, m. in. w Tarnowie, Kacicach w powiecie Miechów, w Jarosławiu czy we wsi Trzciana koło Rzeszowa. W sumie wytworzyła ona podczas okupacji ok. 100 tys. sztuk granatów ręcznych (drugie miejsce w okupowanym kraju po Okręgu Warszawskim), ponad 10 ton materiałów wybuchowych, ok. 100 min, 100 kg ładunków saperskich oraz ok. 5000 butelek zapalających. W Krakowie od jesieni 1942 r. produkowano także pistolety maszynowe Sten. Prace te wykonywał zespół por. Jerzego Sypniewskiego „Czernego” i łącznie wyprodukowano ok. 300 sztuk. Z kolei granaty były wytwarzane z części składowych produkowanych w wytwórniach lub w montowniach, zaś spłonki były sprowadzane z Warszawy. Największą krakowską wytwórnią granatów była montownia nr 4, w której wyprodukowano w czasie wojny ok. 10 tys. sztuk tej broni. Na jej czele stał Władysław Sierant „Midek”[43].

W „Ubezpieczalni” produkowano 2 rodzaje granatów: tzw. „sidolówki”[44] oraz „filipinki”[45]. Jeden z partyzantów, Włodzimierz Rozmus „Buńko”, wymieniając stan uzbrojenia Oddziału Partyzanckiego „Skok”, który później wszedł w skład Samodzielnego Batalionu Partyzanckiego „Skała”, podaje, że oddział posiadał 4 „sidolówki”[46]. Dowodzi to tego, że partyzanci „Skały” mogli otrzymać jakąś partię uzbrojenia od „Ubezpieczalni”.

Dzięki tym dwóm źródłom otrzymywania broni – ze zrzutów oraz z konspiracyjnych wytwórni, a ponadto dzięki aktywnej działalności wielu oddziałów partyzanckich, w tym wymienionych już zalążków „Skały”, Okręg zgromadził sporo broni. Według wspomnianego już meldunku z 31 sierpnia 1943 r. posiadał on m. in. 66 cekaemów, 125 erkaemów, 3400 karabinów oraz 12650 granatów ręcznych (wymienione dane nie uwzględniły broni otrzymanej ze zrzutów)[47]. W tym samym meldunku ówczesny Dowódca AK gen. Tadeusz Komorowski „Bór”[48] dokonał następującej oceny Okręgu: „Sztab zorganizowany, a wszystkie Insp. rej. i kmdy obwodów obsadzone. Plan bojowy bieżąco aktualizowany. Dokonano rozdziału sił, wyznaczono dowódców ognisk walki i ważniejszych przedmiotów natarcia. Zadania bojowe przepracowano szczegółowo z inspektorami rejonowymi […]”[49]. Wskazuje to więc, że mimo ogromnej fali aresztowań[50], praca w Okręgu przebiegała prawidłowo.

Jednak kolejny już raz aresztowania miały ją przerwać. 24 marca 1944 r. w mieszkaniu nr 9 w kamienicy przy ul. Dietla 32 ujęto Komendanta Spychalskiego, zaś w kolejnych dwóch dniach Niemcom udało się złapać m. in. szefa Wydziału Organizacyjnego mjr. Stanisława Sikorskiego – Michalskiego „Okonia”, szefa Wydziału Zrzutów Lotniczych mjr. Stefana Łuczyńskiego „Sawę”, szefa Wydziału Wojskowego ppłk. Alojzego Kaczmarczyka „Zośkę”, szefa sanitarnego kpt. Adama Gradzińskiego „Adama” oraz szefa kancelarii w sztabie Okręgu plut. pchor. Wiesława Dawida „Tomasza”. Ten ostatni oddał w ręce Gestapo zaszyfrowane listy odznaczeniowe, zawierające 470 nazwisk oficerów i 530 nazwisk podoficerów, które stały się podstawą do zakrojonych na szeroką skalę aresztowań, przeprowadzonych z początkiem lipca[51]. Dodatkowo aresztowano także jedną ze współpracownic „Tomasza”, Irenę Ciosińską „Stachę”, u której w mieszkaniu znaleziono listę odznaczeniową żołnierzy Obwodu Myślenice. Na jej podstawie Gestapo dokonało licznych aresztowań na tamtym terenie, w trakcie których „wpadł” m. in. szef „Ubezpieczalni”, Leon Daroszewski „Andrzej”. Stało się to 30 kwietnia 1944 r. Bezpośrednim następstwem tego aresztowania było zdekonspirowanie niektórych wytwórni i montowni działających w ramach „Ubezpieczalni” i ich rozbicie (Niemcy zlikwidowali m. in. montownię Stenów przy ul. Mogilskiej, montownię nr 4 oraz montownie granatów w Myślenicach). W konsekwencji na przełomie kwietnia i maja 1944 r. krakowska „Ubezpieczalnia” musiała zaprzestać produkcji broni, a jej wyrób prowadziły jedynie zakłady rzeszowskie[52].

Po aresztowaniu płk. „Lutego” Niemcy chcieli przekonać go, że wojska niemieckie, powstrzymując Armię Czerwoną, działają w interesie Polaków i Armii Krajowej. Podstawowym celem Niemców było zneutralizowanie AK, uzyskanie zawieszenia broni oraz doprowadzenie do utworzenia przez płk. „Lutego” spośród żołnierzy AK Legionu Antybolszewickiego, na którego czele miał on stanąć. Spychalski jednak na takie propozycje się nie zgodził i po fiasku rozmów został zamordowany[53].

Wakujące stanowisko po płk. „Lutym” objął dotychczasowy Komendant Obszaru nr II (Białystok) oraz Inspektor Główny na ten Obszar płk. Edward Godlewski „Jerzy”, „Izabelka”, który przybrał nowy pseudonim „Garda” i w końcu kwietnia objął swe stanowisko[54]. Na początku jego komendantury skupiono się przede wszystkim na przygotowaniach do dwóch większych akcji. Pierwsza miała doprowadzić do odbicia aresztowanego płk. „Lutego”, zaś celem drugiej było zastrzelenie Wyższego Dowódcy SS i Policji w Generalnym Gubernatorstwie SS – Gruppenführera Wilhelma Koppego. Pierwsza z nich jednak w ogóle się nie odbyła, druga natomiast nie powiodła się. W przygotowaniach do akcji „Luty” brali także udział partyzanci z OP „Błyskawica” oraz OP „Grom”, oddziałów, które w sierpniu 1944 r. weszły w skład Batalionu „Skała”[55].

Poza organizacją tych dwóch akcji nowy Komendant musiał skupić się także na przygotowaniach do akcji określanej kryptonimem „Burza” (lub, w zależności od zaistniałych warunków, powstania powszechnego), a także prowadzić działania zmierzające do uformowania, zgodnie z planem OSZ (Odtwarzania Sił Zbrojnych w Kraju), wielkich jednostek Wojska Polskiego. W skład jednej z nich miał także wejść Batalion „Skała”. Temat ten będzie przedmiotem jednego z kolejnych podrozdziałów.

Praca „Gardy”, podobnie jak jego poprzednika, także została przerwana na skutek aresztowania. 20 października 1944 r. jadąc razem ze swoją łączniczką Izabellą Czarkowską – Golejewską „Bebą” tuż przed Kielcami został przypadkowo zatrzymany przez niemiecką żandarmerię. Znalezione przy łączniczce dokumenty AK doprowadziły do aresztowania zatrzymanych, mimo że „Garda” nie został zidentyfikowany. Dopiero po przewiezieniu do Komendy Policji Bezpieczeństwa przy ul. Pomorskiej 2 rozpoznano go i następnie umieszczono w więzieniu przy ul. Montelupich, skąd w grudniu 1944 r. lub styczniu 1945 r. został przewieziony do obozu Gross Rosen[56].

Wskutek aresztowania „Gardy” dowództwo nad Okręgiem przejął dotychczasowy szef sztabu ppłk Jan Kanty Lasota „Przyzba”. Z kolei ówczesny Dowódca AK gen. Leopold Okulicki „Niedźwiadek” nominował na to stanowisko ppłk. Przemysława Nakoniecznikoffa – Klukowskiego „Kruka II” i mimo wątpliwości co do tej nominacji zgłaszanych przez szefa Sztabu Naczelnego Wodza gen. Stanisława Kopańskiego, „Niedźwiadek” swej decyzji nie cofnął. W ten sposób następcą „Gardy”, urzędującym już do rozwiązania AK w styczniu 1945 r., został ppłk Nakoniecznikoff – Klukowski[57].


3. Kedyw (Kierownictwo Dywersji) w Okręgu Krakowskim Armii Krajowej

Opisanie struktur Kierownictwa Dywersji, czyli w skrócie Kedywu, jest w kontekście rozważań nad dziejami Batalionu „Skała” niezbędne, jako że oddziały partyzanckie, które utworzyły Batalion „Skała”, organizacyjnie podlegały Kedywowi, a ponadto dowódca Batalionu, czyli Jan Pańczakiewicz, był także jednym z szefów tej organizacji na Okręg Kraków.

Już pierwsze organizacje konspiracyjne powstałe na terenie późniejszego Okręgu Krakowskiego, czyli Organizacja Orła Białego, Tajna Organizacja Wojskowa oraz Służba Zwycięstwu Polski, zajmowały się na szeroką skalę prowadzeniem działań sabotażowych oraz dywersyjnych. W OOB zajmowały się tym rejonowe sieci sabotażu i dywersji technicznej. Jedną z nich na terenie Krakowa, o czym już wspomniano, dowodził Jan Pańczakiewicz „Grzegórzecki”[58].

Po powstaniu Służby Zwycięstwu Polski przystąpiono do prac nad wspólnym z OOB projektowaniem i wykonywaniem akcji sabotażowo – dywersyjnych. Skupiono się tutaj przede wszystkim na walce z wywozem ludzi do Niemiec oraz sabotażem na liniach kolejowych (szczególnie na trasach Przemyśl – Kraków – Śląsk oraz Sanok – Jasło – Gorlice) oraz w przemyśle naftowym (głównie w rejonach Jasła i Krosna). Zakres i przebieg tych przedsięwzięć zaplanowano na podstawie osiągniętego przez centrale SZP i OOB porozumienia[59].

Wraz z powstaniem Związku Walki Zbrojnej postanowiono utworzyć oddzielne kierownictwo zajmujące się sprawami walki bieżącej. W ten sposób w lutym 1940 r. powstało okręgowe kierownictwo sabotażu, dywersji i lotnych akcji odwetu Okręgu Krakowskiego. Była to ekspozytura „B 2” Szefostwa Dywersji Komendy Głównej ZWZ, która podlegała utworzonemu przy Komendzie Obszaru nr 4 Kierownictwu Walki Czynnej z ppłk. Kazimierzem Plutą – Czachowskim na czele. Okręgowym kierownictwem sabotażu dowodził kpt. Władysław Karaś „Dyrektor”, „Pankracy”, zaś funkcję jednego z jego zastępców pełnił wspomniany już por. Pańczakiewicz. Okręgowemu kierownictwu podlegały odcinki sabotażu i dywersji terenowej oraz lotne zespoły bojowe (odwetu)[60].

Kierownictwo dywersji już w kwietniu 1940 r. zmieniło swą nazwę na Związek Odwetu (ZO). Ta autonomiczna organizacja na szczeblu centralnym kierowana była przez mjr. Franciszka Niepokólczyckiego, zaś w Okręgu Krakowskim na jej czele pozostał kpt. Karaś. Po nim funkcję kierownika ZO na Okręg Krakowski pełnili kolejno: Stanisław Kamiński „Dyrektor” (od jesieni 1940 r. do stycznia lub lutego 1941 r.), mjr dr Władysław Cyga „Kozak” (od stycznia lub lutego 1941 r. do 9 kwietnia 1941 r.[61]), mjr dypl. Stanisław Rychter „Brożyna” (od sierpnia 1941 r. do maja 1942 r.) oraz ppłk Stefan Dul „Olszyna” (od kwietnia lub maja 1942 r. do stycznia 1943 r.). W założeniach programowych Związek Odwetu miał być, do wybuchu powstania powszechnego, jedyną formacją przeznaczoną do wykonywania działań sabotażowo – dywersyjnych, dlatego dysponował on własnymi sztabami oraz służbami wywiadu i kontrwywiadu[62].

Okręgowemu kierownictwu Związku Odwetu podlegał Krakowski Podokręg ZO, na którego czele stanął mjr Pańczakiewicz. W czerwcu 1940 r., zagrożony aresztowaniem, na rozkaz kierownictwa musiał opuścić Kraków, zaś na jego miejsce powołano kpt. Tadeusza Naturalistę „Jaszcza”. Swoją funkcję sprawował do marca 1941 r., kiedy to, podobnie jak „Skała”, wobec groźby aresztowania musiał uciekać. Po jego odejściu dowódcą Podokręgu Krakowskiego ZO został dotychczasowy zastępca „Jaszcza”, por. Czesław Skrobecki „Czesław”[63]. Już od początku 1940 r. w Krakowie istniały 2 zespoły bojowe przeznaczone do działań sabotażowo – dywersyjnych, działające niezależnie od siebie, dowodzone przez por. Aleksandra Bugajskiego „Halnego” oraz przez wspomnianego już kpt. „Jaszcza”[64].

Jak stwierdził płk. Rowecki w meldunku do gen. Sosnkowskiego w marcu 1940 r. celem akcji sabotażowych powinny być:

„a) dezorganizacja swobodnej gospodarki i bezpieczeństwa N[iemców] na ziemiach Polski,

b) zasianie w ich szeregi niepewności sytuacji, złamanie ducha,

c) podtrzymywanie, przez czynne działania, patriotycznej zwartej postawy Narodu,

d) utrudnienie zaopatrzenia N[iemiec] w żywność i surowce”[65].

Z racji faktu, iż wiele organizacji nie scalonych dotąd z ZWZ – AK tworzyło własne formacje zbrojne przeznaczone do działań bieżących (do takich organizacji należała np. Tajna Organizacja Wojskowa), a także z uwagi na to, że w niektórych inspektoratach i obwodach ZWZ – AK powstawały oddziały dyspozycyjne, realizujące w praktyce zadania leżące w kompetencjach Związku Odwetu, Komenda Główna AK postanowiła uporządkować ten stan rzeczy. 22 stycznia 1943 r. gen. Rowecki polecał:

„Wchodzimy w ostatnią fazę wojny. W związku z tym odcinek walki czynnej wysuwa się na czoło zagadnień. Dotychczasowe wysiłki ZO i Wachlarza mają być złączone i wzmocnione przez dopływ świeżych sił, dotychczas nie biorących udziału w walce czynnej. Komendantom Okręgów niezwłocznie polecam przystąpić do montowania odcinka walki i osobistego nim kierowania. […] Dla planowania i kierowania całością walki czynnej w okresie poprzedzającym powstanie, nakazuję organizować komórki sztabowe w KG oraz Komendantach Obszarów i Okręgów.

Komórki te nosić będą wewnątrz organizacji nazwę „Kedyw” i podlegać będą właściwym komendantom. Kedywowi zapewnią komendanci Obszarów i Okręgów łatwą i wydajną współpracę innych komórek sztabowych oraz dowództw niższego szczebla w terenie. […]

Cel akcji

1. Nękanie przeciwnika i zadawanie mu coraz mocniejszych ciosów przez akcję dywersyjną i sabotażową oraz stosowanie już w chwili obecnej wobec okupanta odwetu za akty gwałtu w stosunku do ludności polskiej.

2. Zaprawianie i hartowanie ludzi do wykonywania zadań bojowych w okresie powstania oraz utrzymywanie w społeczeństwie postawy bojowej i przygotowanie w ten sposób atmosfery sprzyjającej powstaniu. […]

Kedyw Komendy Obszaru względnie Okręgu ma za zadanie:

1. Planowanie i kierowanie bieżącą akcja dywersyjną, sabotażową i partyzancką na terenie Okręgu.

2. Kierowanie akcją oddziałów dyspozycyjnych Kedywu Komendy Okręgu.

3. Szkolenie dowódców patroli i wykonawców do akcji dywersyjnej i sabotażowej.

4. Zaopatrywanie odcinka walki czynnej w niezbędny sprzęt, materiały i środki.

Zarządzenia organizacyjne

1.Oddziały i zespoły o charakterze dywersyjnym i sabotażowym znajdujące się na terenie poszczególnych Okręgów przechodzą pod rozkazy Komendantów Okręgów. Nie dotyczy to oddziałów dyspozycyjnych Kedywu KG.

2. Z chwilą zmontowania Kedywu zespoły ZO i Wachlarza tracą odrębność organizacyjną […]”[66].

Kedyw (Kierownictwo Dywersji) podlegał bezpośrednio Dowódcy AK. Organizatorem i pierwszym szefem Kedywu został płk August Emil Fieldorf „Nil”, zaś od marca 1944 r., kiedy to został on skierowany do prac nad nową organizacją o kryptonimie „Nie” („Niepodległość”), na czele Kierownictwa Dywersji stał płk Jan Mazurkiewicz „Radosław” i sprawował tę funkcję do upadku Postania Warszawskiego. Sztab Kedywu składał się z referatów: organizacyjnego, informacyjnego, operacyjnego, wyszkoleniowego, łącznościowego, studiów, produkcji, zaopatrzenia terenu, budżetowego, sanitarnego, administracyjno – prawnego oraz kontroli akcji. Formowanie Kedywu przebiegać miało w zasadzie drogą reorganizacji funkcjonujących dotąd siatek sabotażowo – dywersyjnych Związku Odwetu[67].

Tak samo było w Okręgu Krakowskim. Ostatni dowódca ZO, mjr Stefan Dul „Olszyna”, tylko dzięki szczęśliwemu zbiegowi okoliczności w styczniu 1943 r. uniknął aresztowania, lecz zdekonspirowany musiał uciekać. W tej sytuacji pierwszym szefem Kedywu na tym terenie został dowodzący dotychczas Okręgiem Krakowskim Tajnej Organizacji Wojskowej mjr Stefan Tarnowski „Jarema”. W maju 1944 r., kiedy to z uwagi na możliwość aresztowania i on musiał uciec, szefostwo Kedywu objął mjr Pańczakiewicz „Skała”. Funkcję te sprawował już do końca okupacji, okresowo łącząc ją z dowodzeniem Batalionem „Skała”[68].

Sztab Kedywu mjr „Jarema” zorganizował głównie w oparciu o siatki TOW, a także o pozostałe po „wsypach” ogniwa ZO. W jego skład wchodził m. in. późniejszy partyzant Batalionu „Skała” por. Ryszard Nuszkiewicz „Powolny” jako oficer operacyjny[69]. Struktura terenowa Kedywu Okręgu Kraków przedstawiała się następująco:

1. Podlegające bezpośrednio Szefostwu Okręgu 4 Eksterytorialne Obwody, znajdujące się na terenie czterech zachodnich Inspektoratów Okręgu – Krakowskiego, Miechowskiego, Tarnowskiego oraz Nowosądeckiego:

- Obwód I (kryptonim „Szerszeń”) – rejon Myślenic i Skawiny, na czele z kpt. Stanisławem Więckowskim „Wąsaczem”;

- Obwód II („Ront”) – okolice Wieliczki i Bochni, dowódca – por. Mieczysław Cieślik „Bąk”, „Koral”;

- Obwód III („Trasa”) – rejon Krakowa – Miechowa - Olkusza, dowódca – Jan Pańczakiewicz „Skała”;

- Obwód IV („Lawa”) – rejon miasta Krakowa, dowodzony przez por. Ryszarda Nuszkiewicza „Powolnego”;

2. Na terenie Podokręgu Rzeszów Rejon Kedywu „Świteź”, „Zimorodek”, „Zamek”, znajdujący się początkowo w Rzeszowie, a potem w Krośnie, którym dowodził por. Zenon Sobota „Poraj”, „Korczak”, „Świda”, podzielony na Ośrodki z siedzibami w: Rzeszowie („Aldona”), Krośnie („Olgierd”), Łańcucie („Kiejstut”), Przemyślu („Leon”), Sanoku („Wiesław”) oraz w Gorlicach („Edward”)[70].

Jesienią 1943 r. nastąpiły zmiany w krakowskim Kedywie. W sztabach Podokręgu, Inspektoratów Rejonowych oraz Obwodów powołano oficerów dywersji, sabotażu i partyzantki, którymi byli z reguły dotychczasowi szefowie Kedywu odpowiednich szczebli. Szef rzeszowskiego Rejonu Kedywu przekazał komendantom Inspektoratów Rejonowych wszystkie agendy podległych mu dotąd Ośrodków, zachowując przy sobie jedynie niewielki sztab i zespół dyspozycyjny. Z kolei w czterech zachodnich Inspektoratach oddano pojedyncze jednostki dyspozycyjne, zatrzymując nadal Eksterytorialne Obwody[71].

Kedyw Okręgu AK Kraków już od samego początku swego istnienia podjął zdecydowaną i energiczną działalność, przejawiającą się przede wszystkim w atakach na transport kolejowy okupanta, magazyny, warsztaty naprawcze, drogi, mosty oraz zakłady przemysłowe pracujące na potrzeby niemieckiego przemysłu. Na masową skalę rozwinięto sabotaż rolny oraz gospodarczy, prowadzono także walkę toksyczno - bakteriologiczną. Przeprowadzono szereg uderzeń na posterunki policji granatowej, ukraińskiej oraz żandarmerii celem dozbrojenia się. Na południowej granicy Generalnego Gubernatorstwa wykonano akcje o kryptonimach „Taśma” i „Łańcuch, które miały za zadanie likwidacje posterunków Grenzschutzu (straży granicznej)[72].

Bardzo ważną częścią działalności krakowskiego Kedywu były także zamachy na szczególnie niebezpiecznych policjantów granatowych (akcja o kryptonimie „Kościelec” – wiosną 1943 r. w jej ramach zlikwidowano kilkudziesięciu policjantów) oraz zdrajców i konfidentów. Szczególny wydźwięk propagandowy miały, mimo że nieudane, zamachy dokonane na najwyższych rangą dygnitarzy nazistowskich - na Wyższego Dowódcę SS i Policji w Generalnym Gubernatorstwie Friedricha Wilhelma Krügera[73] czy samego Generalnego Gubernatora Hansa Franka[74]. W Krakowie działała zorganizowana przez oficera łączności Kedywu Józefa Bastera „Raka” komórka przechwytywania donosów i anonimów do władz niemieckich, którą na Głównej Poczcie kierował Stefan Faber „Stefan”. Niewątpliwie każda akcja krakowskiego Kedywu podnosiła morale ludności polskiej, a samym partyzantom przynosiła wiele korzyści, np. w postaci uzbrojenia[75].

Wedle wytycznych Komendanta Okręgu Kraków płk. Spychalskiego dla Kedywu na okres zimowo – wiosenny 1944 r. (dokument nosi datę 8 stycznia 1944 r.) należało przede wszystkim „[…] zakończyć całkowicie reorganizację oddziałów dyspozycyjnych (sabotażowo – dywersyjnych) inspektoratów, obwodów i placówek oraz oddziałów partyzanckich, które na wiosnę będą użyte. Zasadniczo tworzyć oddziały partyzanckie nie przekraczające drużyny. […] Zakończyć do końca okresu wyszkolenie dowódców i patroli dyspozycyjnych. Wyszkolenie oprzeć na otrzymanych instrukcjach i programach, stosując głównie zajęcia praktyczne. […] Przeprowadzić gruntowne przeszkolenie sztabów oddziałów partyzanckich przy pomocy specjalnych zespołów instruktorskich. […] Przygotować oddziały partyzanckie i dyspozycyjne do wzięcia udziału w akcji powstańczej na wyznaczone zawczasu obiekty specjalne […][76].

Dokument ten wyraźnie precyzował zadania oddziałów dyspozycyjnych oraz partyzanckich, które podlegały Kierownictwu Dywersji. Został on tutaj przytoczony z racji tego, że oddziały, na bazie których w sierpniu 1944 r. został utworzony Samodzielny Batalion Partyzancki „Skała”, podlegały właśnie Kedywowi i wykonywały akcje zlecane przez krakowskie kierownictwo tej organizacji. Ich powstanie oraz dorobek bojowy zostanie jednak omówiony w innym miejscu tej pracy.


4. Akcja „Burza” i Odtwarzanie Sił Zbrojnych (OSZ) na terenie Okręgu Krakowskiego AK

Początkowo podstawowym celem Komendy Głównej ZWZ - AK było zorganizowanie na terenie okupowanego kraju powstania powszechnego, które miało wybuchnąć w momencie załamywania się potęgi Niemiec na skutek zwycięskich ofensyw mocarstw zachodnich. Jednak od początku 1943 r., wraz z coraz wyraźniej zarysowującą się możliwością wkroczenia na ziemie polskie wojsk Armii Czerwonej, oraz przekonaniem, że Niemcy nie ulegną rozsypce tak jak w 1918 r., plany KG AK poczęły ewoluować w stronę przygotowania akcji, której wkrótce nadano kryptonim „Burza”. Miały to być nasilone działania sabotażowo – dywersyjne prowadzone na tyłach cofających się pod naporem Armii Czerwonej wojsk niemieckich. Miały one doprowadzić do zajęcia opuszczanych przez okupanta miejscowości oraz do wychodzenia naprzeciw wojskom radzieckim w roli gospodarza. Ostateczne plany „Burzy” zawierały w sobie: rozkaz Dowódcy AK z 20 listopada 1943 r., przesłana 18 lutego 1944 r. do Warszawy instrukcja Rządu Polskiego w Londynie, doprecyzowana rozkazem Dowódcy AK z 23 marca tegoż roku. W dokumentach tych nacisk położono przede wszystkim na konieczność wychodzenia oddziałów AK naprzeciw wkraczającej Armii Czerwonej, a ponadto w ostatnim z nich zmieniono formę wydania rozkazu do „Burzy” - dotąd miała ona się rozpocząć na hasło Dowódcy AK lub też z inicjatywy komendantów okręgów, ci zaś mogli swe uprawnienia przelewać nawet na szczebel inspektoratu czy obwodu, teraz zaś miało nastąpić automatyczne uderzenie w momencie cofania się wojsk niemieckich, nawet bez zarządzenia powszechnego „Burzy”. W ten sposób plan „Burza” faktycznie zastąpił koncepcję powstania powszechnego, choć i ta ewentualność była nadal rozpatrywana[77].

Kolejny plan, który był związany z dziejami Batalionu „Skała”, to tzw. plan OSZ, czyli Odtwarzania Sił Zbrojnych w Kraju. Podstawowe jego założenia znalazły się w Rozkazie Nr 5 Dowódcy AK z 9 kwietnia 1942 r., uzupełnionym Rozkazem Nr 6 z 1943 r., w którym podano spis jednostek odtwarzanych przez poszczególne komendy obszarów bądź okręgów. Celem odtwarzania Polskich Sił Zbrojnych w Kraju miało być zorganizowanie w jak najkrótszym czasie od chwili opanowania terenu wojska, które będzie zdolne przeciwstawić się zbrojnie nieprzyjacielowi i wytyczyć granice Państwa. Odtwarzać miano głównie jednostki piechoty oraz kawalerii, co odpowiadało ówczesnym możliwościom konspiracji. Trzonem tych jednostek miały stać się oddziały partyzanckie, które miały być grupowane i uzupełniane przez oddziały rekrutowane z placówek terenowych, a następnie miały wejść do działań „burzowych” z podaną numeracją jednostek wojskowych. Zadanie przeprowadzenia planu OSZ należało do komendantów obszarów, okręgów i obwodów. Należy dodać, że plan OSZ powstał znacznie wcześniej niż plan „Burza” i nie uwzględniał zmian w założeniach taktycznych wprowadzonych przez ten drugi, dlatego odtwarzanie wielkich jednostek nie odbywało się, jak pierwotnie zakładano, na obszarze bazy powstańczej, lecz w poszczególnych okręgach, a nawet na ich częściach[78].

Realizacja obu planów na terenie Okręgu Kraków rozpoczęła się już w lipcu 1944 r., i była związana niewątpliwie ze zbliżaniem się frontu i cofaniem się jednostek niemieckich w wyniku ofensywy Armii Czerwonej. W konsekwencji 26 lipca Komendant Okręgu „Garda” wydał Rozkaz szczególny nr 4, który poruszał sprawę planów „Burza” oraz OSZ. Według wytycznych zawartych w tym rozkazie miano przede wszystkim:

- przygotować większe miejscowości do samoobrony, korzystając z pomocy miejscowych oddziałów AK oraz ludności cywilnej;

- rozpocząć natychmiast akcję „Burza” całością uzbrojonych sił lub przeprowadzić na rozkaz Komendy Głównej powstanie;

- być przygotowanym do ujawnienia dowództw terytorialnych i oddziałów AK wobec wkraczających jednostek Armii Czerwonej, z zastrzeżeniem jednak posiadania zakonspirowanych dowódców oraz możliwością cofnięcia ujawnienia.

Zgodnie z planem OSZ, tuż opanowaniu terenu, miano odtworzyć przedwojenne większe związki taktyczne. Na terenie Okręgu Kraków przewidziano utworzenie trzech wielkich zgrupowań, które przybrały nazwę Grup Operacyjnych. W ich skład miały wchodzić odtwarzane oddziały. Były to:

I. Grupa Operacyjna „Kraków”, utworzona 10 sierpnia 1944 r., pod dowództwem Komendanta Okręgu płk. Edwarda Godlewskiego „Gardy” (20 października, po jego aresztowaniu, dowództwo Grupy przejął ppłk Roman Dzierżanowski „Roman”) w składzie:

- 6 Dywizja Piechoty, odtwarzana w rejonie Krakowa, dowodzona przez ppłk. dypl. Wojciecha Waydę „Odweta”;

- 106 Dywizja Piechoty odtwarzana w rejonie Inspektoratu Miechów, dowodzona przez ppłk. Bolesława Nieczuję – Ostrowskiego (przy tej jednostce znajdowała się kwatera i miejsce postoju Komendanta Okręgu „Gardy”)[79];

- Krakowska Brygada Kawalerii Zmotoryzowanej o kryptonimie „Bank”, odtwarzana także na terenie Inspektoratu Miechowskiego, na której czele stał ppłk. Edward Kleszczyński „Dzik”;

- Samodzielny Batalion Partyzancki „Skała” pod dowództwem mjr. Jana Pańczakiewicza „Skały”, utworzony w rejonie na północ od Krakowa;

II. Grupa Operacyjna „Rzeszów” pod dowództwem płk. Kazimierza Putka „Zwornego” w składzie:

- 22 Dywizja Piechoty Górskiej dowodzona przez mjr. Wincentego Rutkowskiego „Haszysza” (początkowo miał nią dowodzić ppłk dypl. Zdzisław Zajączkowski, jednak nie dotarł na czas na teren Podokręgu Rzeszowskiego), odtwarzana w Inspektoracie Jasielskim;

- 24 Dywizja Piechoty z ppłk. Antonim Dębskim „Radwanem” na czele, odtwarzana na terenie Inspektoratu Rzeszowskiego oraz Przemyskiego[80];

- 10 Brygada Kawalerii, zwana także Brygadą Pancerną, pod dowództwem mjr. Ludwika Marszałka „Wilka”, odtwarzana w Inspektoracie Mieleckim;

III. Grupa Operacyjna „Śląsk Cieszyński” na czele z gen. Brunonem Olbrychtem „Olzą” w składzie:

- 1 pułk strzelców podhalańskich z mjr. Adamem Stabrawą „Borowym” na czele, odtwarzany na terenie Inspektoratu Nowy Sącz;

- 3 pułk strzelców podhalańskich dowodzony przez mjr. Józefa Badacha „Czacharskiego”;

- 4 pułk strzelców podhalańskich dowodzony przez ppłk. Feliksa Grossa – Korczyńskiego „Lotkę”;

- 12 pułk piechoty mjr. Władysława Wojasa „Dęba”[81].

Jak już wspomniano oddziały te miały zająć tereny opuszczone przez wojska niemieckie. Grupa Operacyjna „Kraków” miała przejąć głównie tereny wchodzące w skład Inspektoratu Krakowskiego oraz Tarnowskiego, GO „Rzeszów” operowała przede wszystkim na terenie Podokręgu Rzeszowskiego (jej zadaniem miało być m. in. zajęcie Rzeszowa oraz podjęcie próby uwolnienia więźniów przetrzymywanych przez Niemców w obozie w Pustkowie koło Dębicy). Z kolei GO „Śląsk Cieszyński” otrzymała za zadanie opanowanie, we współdziałaniu z wojskami sowieckimi, Śląska Cieszyńskiego wraz z Oświęcimiem oraz obsadzenie przedwojennej granicy polsko – czeskiej. Celem tej akcji miało być uprzedzenie Czechów we wkraczaniu na Zaolzie. Należy dodać, że każda jednostka wchodząca w skład tych trzech Grup Operacyjnych miała podlegać bezpośrednio rozkazom Komendy Głównej bądź za pośrednictwem Komendanta Okręgu Kraków[82].

24 lipca 1944 r. płk „Garda” nakazał zwiększenie liczebności oddziałów partyzanckich na terenie Podokręgu Rzeszów do 1200 ludzi, zaś na terenie poszczególnych inspektoratów: Miechowskiego – do 400, Nowosądeckiego – do 200, Tarnowskiego – do 100 oraz Krakowskiego – także do 100 ludzi. 25 lipca zarządził on stan czujności do powstania dla Podokręgu Rzeszów, zaś dzień później wydał rozkaz uruchamiający „Burzę”. Jako pierwsze podjęły go jednostki wysuniętego najbardziej na wschód Podokręgu Rzeszów. W ramach planu „Burza” „Garda” zarządził, by „[…] na głównych liniach komunikacyjnych pomiędzy ogniskami walki uderzać na końcówki straży tylnych nieprzyjaciela zgrupowaniami wielkości do kompanii, złożonymi z plutonów wiejskich i oddziałów partyzanckich, a po akcji polecał łączyć się w większe zgrupowania, jak bataliony, pułki i dywizje”[83], które miały wchodzić w skład wymienionych już Grup Operacyjnych. W taki właśnie sposób powstał Samodzielny Batalion Partyzancki „Skała”, którego 4 człony, oddziały partyzanckie – OP „Błyskawica”, OP „Grom”, OP „Skok” oraz OP „Huragan” - prowadziły działania „burzowe” na terenie Okręgu Kraków, natomiast w sierpniu 1944 r., otrzymały one rozkaz stawienia się na zgrupowanie oddziałów krakowskiego Kedywu w rejonie Kocmyrzowa celem utworzenia nowej jednostki bojowej – Batalionu „Skała”[84]. Weszła ona w skład Grupy Operacyjnej „Kraków” jako samodzielny człon (na co zresztą wskazuje nazwa), co świadczy o znaczeniu przypisywanemu temu oddziałowi w walkach prowadzonym przeciw wycofującym się Niemcom. Działalność oddziałów partyzanckich, które później weszły w skład Batalionu „Skała”, a także droga do utworzenia Batalionu, zostaną opisane w rozdziale następnym.


Przypisy:

  1. ↑ K. Pluta – Czachowski, Organizacja Orła Białego. Zarys genezy, organizacji i działalności, Warszawa 1987, s. 62 - 88; A. Zagórski, Okręg Kraków Armii Krajowej, [w:] Armia Krajowa. Rozwój organizacyjny, red. nauk. K. Komorowski, Warszawa 1996, s. 98; T. Wroński, Kronika okupowanego Krakowa, Kraków 1974, s. 15, 25 – 27, 43. Armia Krajowa w dokumentach (dalej AK w dokumentach), t. I (wrzesień 1939 – czerwiec 1941), Wrocław 1990, s. 38 podaje kryptonim Organizacji Orła Białego jako „Kierzkowski” (od nazwiska założyciela); S. Dąbrowa – Kostka, W okupowanym Krakowie. 6. IX. 1939 – 18. I. 1945, Warszawa 1972, s. 23; A. Kuler, Konspiracja krakowska w latach 1939 – 1945, [w:] Żołnierze Batalionu „Skała” w walce i pracy dla Polski. Spotkanie z okazji 50-lecia powstania Samodzielnego Batalionu Partyzanckiego „Skała” Armii Krajowej, [Kraków] 1994, s. 7.
  2. ↑ Pańczakiewicz (ówczesny pseudonim „Grzegórzecki”) był komendantem Krakowskiego Rejonu Dywersyjnego OOB, K. Pluta – Czachowski, op. cit., s. 108 – 109.
  3. ↑ T. Wroński, Kronika…, s. 22, 60; J. Bieniek, W kręgu Beskidu i Gorców. Szkic do dziejów wojskowego ruchu oporu Ziemi Limanowskiej, część I, „Rocznik Sądecki” 1982, t. XVII, cz. I, s. 208 – 209 podaje, iż Okręg krakowski TOW powstał w grudniu 1939 r..
  4. ↑ S. Piwowarski, Okręg Krakowski Służby Zwycięstwu Polski – Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej (Wybrane zagadnienia organizacyjne, personalne i bojowe), Kraków 1994, s. 11 – 12; AK w dokumentach, t. I, s. 80; T. Komorowski, Armia podziemna, Warszawa 1994, s. 28 - 31.
  5. ↑ A. Zagórski, op. cit., s. 99; J. Bieniek, W kręgu…, cz. I, s. 206 – 208; G. Mazur, W. Rojek, M. Zgórniak, Wojna i okupacja na Podkarpaciu i Podhalu na obszarze Inspektoratu ZWZ – AK Nowy Sącz 1939 - 1945, Krakó1998, s.92; T. Tarnogrodzki, R. Tryc, Polskie organizacje konspiracyjne w kraju w latach 1939 – 1945. Krótki informator encyklopedyczny. Część I, „Wojskowy Przegląd Historyczny”, R. XI, 1966, nr 4 (40), s. 270 – 272; R. Dalecki, Skład i działania armii „Karpaty” w pierwszym okresie kampanii wrześniowej 1 – 6 września 1939 r., „Rocznik Przemyski” 1967, t. 11, s. 146; idem, Armia Karpaty w wojnie obronnej 1939 roku, Rzeszów 1989, s. 14 - 15.
  6. ↑ K. Pluta – Czachowski, op. cit., s. 138 – 142; S. Piwowarski, op. cit., s. 7 – 8.
  7. ↑ A. Zagórski, op. cit., s. 99 podaje, że szefem sztabu był wtedy mjr Władysław Galica „Bródka”.
  8. ↑ Można w tym miejscu wymienić m. in. Wandę Grzybowską „Wandę”, Zofię Żurowską „Zofię” czy Helenę Mayerównę – Wawrzykiewiczową „Helenę”.
  9. ↑ T. Wroński, Kronika…, s. 3 – 33, 42; S. Piwowarski, op. cit., s. 8.
  10. ↑ S. Piwowarski, op. cit., s. 9
  11. ↑ S. Dąbrowa – Kostka, W okupowanym…, s. 25, przyp. 5 podaje, że „Korczak” podporządkował się ZWZ na przełomie grudnia 1939 i stycznia 1940 r., z kolei G. Mazur, Kształtowanie się struktur terenowych, [w:] Armia Krajowa. Szkice z dziejów Sił Zbrojnych Polskiego Państwa Podziemnego, pod red. K. Komorowskiego, Warszawa 1999, s. 142 pisze, iż stało się to na początku 1940 r.
  12. ↑ J. Kijewska, A. Sanojca, Schemat organizacyjny SZP – ZWZ- AK 1939 – 1945, „Dzieje Najnowsze”, R. XII, 1980, z. 3, s. 178, przyp. 1 podają, że w skład Obszaru Krakowskiego wchodził dodatkowo Podokręg Zaolzie.
  13. ↑ T. Komorowski, op. cit., s. 35 – 38; AK w dokumentach, t. I, s. 123, 150; S. Piwowarski, op. cit., s. 11 – 13; A. Zagórski, op. cit., s. 99; T. Wroński, Kronika…, s. 49, 74, 76; J. Kijewska, A. Sanojca, op. cit., s. 178; G. Mazur, Kształtowanie się…, s. 142.
  14. ↑ S. Piwowarski, op. cit., s. 14.
  15. ↑ 14 lutego 1942 r. Związek Walki Zbrojnej zmienił nazwę na Armia Krajowa.
  16. ↑ W. J. Wiąk, Struktura organizacyjna Armii Krajowej, Warszawa 2003, s. 79 – 80
  17. ↑ S. Piwowarski, op. cit., s. 14 pisze, iż „w Okręgu Krakowskim powołano 10 inspektorów terenowych (dowódców dyspozycyjnych) i 32 komendantów pow. (obwodów)” i o ile liczba obwodów się zgadza, to liczba inspektoratów jest zawyżona o jeden.
  18. ↑ A. Zagórski, op. cit., s. 115 – 127; S. Piwowarski, op. cit., s. 67 – 75; J. Kijewska, A. Sanojca, op. cit., s. 177 - 178.
  19. ↑ S. Piwowarski, op. cit., s. 22.
  20. ↑ Ibidem, s. 27, 70 podaje, że Inspektorat Podhale rozwiązano jesienią 1942 r. i w jego skład oprócz wymienionych wchodziły jeszcze obwody Jordanów oraz Maków, zob. G. Mazur, W. Rojek, M. Zgórniak, op. cit., s. 105 – 112, 131.
  21. ↑ T. Łuczak, M. Urbański, Wojskowy ruch oporu ZWZ – AK oraz BCH w ziemi sądeckiej w latach 1939 – 1944, [w:] Okupacja w Sądecczyźnie. Materiały na seminarium w Nowym Sączu, oprac. pod kier. J. Berghauzena, Nowy Sącz 1974, s. 280 – 281; A. Zagórski, op. cit., s. 120 – 121.
  22. ↑ AK w dokumentach, t. I, s. 463; G. Mazur, Kształtowanie się…, s. 142; S. Piwowarski, op. cit., s. 67 – 75.
  23. ↑ AK w dokumentach, t. I, s. 463; G. Mazur, Kształtowanie się…, s. 142; S. Piwowarski, op. cit., s. 67 – 75.
  24. ↑ AK w dokumentach, t. I, s. 338 – 348.
  25. ↑ S. Piwowarski, op. cit., s. 17.
  26. ↑ J. Bieniek, W kręgu…, cz. I, s. 207; G. Mazur, W. Rojek, M. Zgórniak, op. cit., s. 93.
  27. ↑ AK w dokumentach, t. II (czerwiec 1941 – kwiecień 1943), Wrocław 1990, s. 101 – 102, 109 – 110; S. Dąbrowa – Kostka, Hitlerowskie afisze śmierci, Kraków 1983, s. 92; idem, W okupowanym…, s. 62 – 72; S. Piwowarski, op. cit., s. 18 – 21; A. Zagórski, op. cit., s. 100 – 101. T. Wroński, Kronika…, s. 180 podaje, że Filipowicz musiał opuścić Kraków na wiosnę 1941 r.
  28. ↑ AK w dokumentach, t. II, s. 110.
  29. ↑ Ibidem, s. 258.
  30. ↑ W. Bniński, Ziemianie z podziemia. „Uprawa” i „Express” Leon Krzeczunowicz, „Zeszyty Historyczne” (Paryż) 1971, z. 20, s. 136 – 145; G. Mazur, W. Rojek, M. Zgórniak, op. cit., s. 183 – 184, 230; AK w dokumentach, t. II, s. 457.
  31. ↑ AK w dokumentach, t. II, s. 316 – 317.
  32. ↑ S. Piwowarski, op. cit., s. 28 podaje inną datę – 26 sierpnia.
  33. ↑ J. Bieniek, Wojskowy ruch oporu w Sądecczyźnie - część I (Materiały do historii sztabów Inspektoratu ZWZ – AK), „Rocznik Sądecki” 1971, t. XII, s. 326; G. Mazur, W. Rojek, M. Zgórniak, op. cit., s. 111, 134 - 136.
  34. ↑ S. Piwowarski, op. cit., s. 28; A. Zagórski, op. cit., s. 101.
  35. ↑ S. Piwowarski, op. cit., s. 28 – 29.
  36. ↑ AK w dokumentach, t. III (kwiecień 1943 – lipiec 1944), Wrocław 1990, s. 98 – 99.
  37. ↑ S. Piwowarski, op. cit., s. 38.
  38. ↑ P. Lisiewicz, Plan „Burza”. Wysiłek zbrojny Armii Krajowej 1944 - 1945, Warszawa 1990, s. 83; G. Mazur, W. Rojek, M. Zgórniak, op. cit., s. 226; K. Bieniecki, Lotnicze wsparcie Armii Krajowej, Warszawa 2005, passim; J. Bieniek, W kręgu…, cz. I, s. 246; idem, W kręgu Beskidów i Gorców – część III. Działalność partyzancka, „Rocznik Sądecki” 1992, t. XX, s. 121 - 122; S. Piwowarski, op. cit., s. 33.
  39. ↑ K. Bieniecki, op. cit., s. 329, 331; J. Tucholski, Cichociemni, Warszawa 1988, s. 144 - 146.
  40. ↑ W. Rozmus, W oddziałach partyzanckich i Baonie „Skała”, Kraków 1987, s. 65 – 66.
  41. ↑ S. Dąbrowa – Kostka, W okupowanym…, s. 34 – 35.
  42. ↑ T. Wroński, Kronika…, s. 226 – 227, 292.
  43. ↑ G. Mazur, Podziemna produkcja broni w Okręgu AK Kraków w świetle wspomnień i relacji, „Studia Historyczne”, R. XXI, 1978, z. 3, s. 436 - 455; C. Skrobecki, Montownia nr 4 w Krakowie przy ul. Paulińskiej 28, „Studia Historyczne”, R. XXV, 1982, z. 2, s. 273 – 274; K. Satora, Podziemne zbrojownie polskie 1939 – 1944, Warszawa 2001, s. 43 - 44, 156 – 179, 304.
  44. ↑ Produkowane od września 1942 r. Były zbudowane z kadłuba blaszanego imitującego puszkę od sidolu (płyn do czyszczenia metalu – stąd nazwa), oznaczone jako granat R – 42, „cz” (czasowy – detonacja następowała po 4,5 sekundach) z zapalnikiem tarciowym skonstruowanym w 1942 r. przez pirotechnika z Warszawy Władysława Pankowskiego, K. Satora, op. cit., s. 26, 43 - 45.
  45. ↑ Granat ET – 40, skonstruowany w 1940 r. przez Edwarda Tymoszaka (w konspiracji Filip Tarło, stąd nazwa). Wyposażony był w zapalnik „u” - uderzeniowy, czyli wybuchający w chwili uderzenia w przeszkodę. Z racji stosunkowo trudnej produkcji (była wytwarzana tylko w Warszawie oraz w Okręgu krakowskim) rzadziej używana w oddziałach AK niż „sidolówka”, K. Satora, op. cit., s. 25 – 26, 44 – 45.
  46. ↑ W. Rozmus, W oddziałach…, s. 62.
  47. ↑ AK w dokumentach, t. III, s. 102 – 103.
  48. ↑ Zastąpił na tym stanowisku Roweckiego po jego aresztowaniu 30 czerwca 1943 r. Z kolei po Komorowskim, po wzięciu go do niewoli po upadku Powstania Warszawskiego, Dowódcą AK został gen. Leopold Okulicki „Niedźwiadek”.
  49. ↑ AK w dokumentach, t. III, s. 115.
  50. ↑ Wedle danych za okres od 1 marca do 31 sierpnia 1944 r. liczba zabitych, aresztowanych i wywiezionych wyniosła ogółem 709 ludzi, zaś w następnym półroczu (do 29 lutego 1944 r.) straty objęły ogółem aż 946 osób, AK w dokumentach, t. III, s. 96 – 97, 328 - 329. S. Piwowarski, op. cit.…, s. 36 podaje, że są to dane „bardzo zaniżone”.
  51. ↑ S. Piwowarski, op. cit., s. 43 – 44, T. Wroński, Kronika…, s. 328 – 329; S. Dąbrowa – Kostka, Hitlerowskie…, s. 225.
  52. ↑ G. Mazur, Podziemna produkcja…, s. 453 – 454; idem, Kształtowanie się…, s. 145; C. Skrobecki, op. cit., s. .282 – 289; S. Piwowarski, Okręg…, s. 44; K. Satora, op. cit., s. 179 - 183.
  53. ↑ S. Piwowarski, Okręg…, s. 45; T. Wroński, Kronika…, s. 328 – 329. Istnieje kilka wersji śmierci płk. Spychalskiego. Jedna z nich mówi, iż został on zamordowany na osobisty rozkaz Heinricha Himmlera w nocy 1/2 sierpnia 1944 r. w obozie w Sachsenhausen razem z m. in. Stefanem Roweckim „Grotem”. Miał to być odwet za wybuch powstania warszawskiego. Kolejną wersję podaje żona płk. „Lutego”, Eleonora, która twierdzi, iż jej mąż nie został wywieziony z Krakowa, ale pozostał w więzieniu przy ul. Montelupich, gdzie pod koniec lipca 1944 r. został zamordowany., zob. S. Dąbrowa – Kostka, W okupowanym…, s. 145, przyp. 12.
  54. ↑ Na krótko, bo w okresie od 28 lipca do 11 sierpnia 1944 r., obowiązki Komendanta przejął gen. Stanisław Rostworowski „Odra”.
  55. ↑ W. Rozmus, W oddziałach…, s. 34 – 36; S. Piwowarski, Okręg…, s. 46; T. Wroński, Kronika…, s. 353; S. Dąbrowa – Kostka, W okupowanym…, s. 130 – 145; 163 – 167; M. Ney – Krwawicz, Komenda Główna Armii Krajowej 1939 - 1945, Warszawa 1990, s. 117; P. Stachiewicz, Akcja Koppe, Warszawa 1975, passim; M. Subocz, Prawda o potyczce grupy „Parasol”, [w:] Dynamit. Z dziejów ruchu oporu w Polsce południowej, Kraków 1964, s. 161 - 175.
  56. ↑ S. Piwowarski, Okręg…, s. 53 – 54.
  57. ↑ Ibidem, s. 56.
  58. ↑ K. Pluta – Czachowski, op. cit., s. 109, 120.
  59. ↑ Ibidem, s. 160 – 161; S. Piwowarski, op. cit., s. 12.
  60. ↑ K. Pluta – Czachowski, op. cit., s. 165, 169; A. Zagórski, op. cit., s. 106.
  61. ↑ To właśnie od mjr. „Kozaka” rozpoczęły się w Krakowie zakrojone na szeroką skalę aresztowania z wiosny – lata 1941 r., zwane „krakowską wsypą”, które doprowadziły do likwidacji Komendy Obszaru Nr IV Południe”.
  62. ↑ S. Dąbrowa – Kostka, W okupowanym…, s. 33, 74, przyp. 3; idem, Kedyw Okręgu AK Kraków, [w:] Żołnierze Batalionu „Skała” w walce i pracy dla Polski. Spotkanie z okazji 50-lecia powstania Samodzielnego Batalionu Partyzanckiego „Skała” Armii Krajowej, [Kraków] 1994, s. 32; A. Zagórski, op. cit., s. 106; T. Wroński, Kronika…, s. 92; AK w dokumentach, t. I, s. 258.
  63. ↑ Po powstaniu Batalionu „Skała” por. Skrobecki dowodził pierwszym plutonem wchodzącym w skład drugiej kompanii tego oddziału (był jednocześnie zastępcą dowódcy kompanii por. Ryszarda Nuszkiewicza „Powolnego”), zaś 14 sierpnia 1944 r. musiał opuścić Batalion z racji przeniesienia go do Krakowa, gdzie miał prowadzić dalszą działalność sabotażowo – dywersyjną. Jednocześnie został on wtedy mianowany oficerem do zadań specjalnych, W. Rozmus, W oddziałach…, s. 85, 89.
  64. ↑ S. Dąbrowa – Kostka, W okupowanym…, s. 33 - 35; T. Wroński, Kronika…, s. 92; A. Zagórski, op. cit., s. 106 podaje, że oba zespoły bojowe działalność podjęły wiosną 1940 r.
  65. ↑ AK w dokumentach, t. I, s. 180.
  66. ↑ S. Dąbrowa – Kostka, Kedyw…, s. 32 – 35.
  67. ↑ Ibidem, s. 35.
  68. ↑ R. Nuszkiewicz, Uparci, Warszawa 1983, s. 152; T. Wroński, Kronika…, s. 262 – 263, 344; S. Dąbrowa – Kostka, W okupowanym…, s. 74, przyp. 3; A. Zagórski, op. cit., s. 107.
  69. ↑ R. Nuszkiewicz, Uparci…, s. 152.
  70. ↑ S. Dąbrowa – Kostka, S. M. Jankowski, Rozkaz: zdobyć więzienie, Tuchów 2000, s. 9; S. Dąbrowa – Kostka, Kedyw…, s. 36; S. Piwowarski, op. cit., s. 38; R. Nuszkiewicz, Uparci…, s. 152 wymienia dodatkowo jeszcze trzy Obwody: Obwód VI – rejon Limanowej i Nowego Sącza pod dowództwem Wiktora Szczypki „Lecha”; Obwód VII w okolicach Mielca, dowodzony przez mjr. Stefana Grossa „Stefa”, „Korczyńskiego”, oraz Obwód VIII w rejonie Przemyśla, na którego czele miał stać ppor. Zbigniew Zawiła „Żbik”. Ponadto dodaje, że nieco później Obwody VII (Mielec) oraz VIII (Przemyśl) zostały wcielone do Podokręgu Rzeszowskiego.
  71. ↑ S. Dąbrowa – Kostka, Kedyw…, s. 36 – 37; S. Piwowarski, Okręg…, s. 38.
  72. ↑ S. Piwowarski, Okręg…, s. 38 – 39.
  73. ↑ Akcja wykonana 20 kwietnia 1943 r. przez krakowski zespół dyspozycyjny „Osy – „Kosy” na ul. Wygoda w Krakowie.
  74. ↑ Był to zamach na pociąg, którym Hans Frank jechał do Lwowa na uroczystości związane z rocznicą dojścia nazistów do władzy, wykonany 29 stycznia 1944 r. przez krakowski zespół Kedywu między miejscowościami Podłęże oraz Grodkowice koło Bochni. O tej akcji będzie jeszcze szerzej mowa.
  75. ↑ S. Piwowarski, op. cit., s. 39; T. Wroński, Kronika…, s. 264 – 265, 320; A. Zagórski, op. cit., s. 107; S. Dąbrowa – Kostka, W okupowanym…, s. 119 - 124.
  76. ↑ S. Dąbrowa – Kostka, Kedyw…, s. 37 – 38
  77. ↑ J. Buszko, Geneza „Burzy”, [w:] Burza w Polsce południowej, pod red. M. Zgórniaka, Wrocław 1996, s. 11 – 12; P. Lisiewicz, op. cit., s. 13, 46 – 49; G. Mazur, Operacja „Burza”, [w:] Armia Krajowa. Szkice z dziejów Sił Zbrojnych Polskiego Państwa Podziemnego, pod red. K. Komorowskiego, Warszawa 1999, s. 252 – 254.
  78. ↑ P. Lisiewicz, op. cit., s. 76 – 79.
  79. ↑ G. Mazur, Operacja „Burza”…, s. 277 przypuszcza, iż stało się tak dlatego, że 106 Dywizja Piechoty miała odegrać kluczową rolę w walkach o zdobycie Krakowa.
  80. ↑ Później oddziały wywodzące się z terenu Inspektoratu Rzeszów przekształcono w Grupę Operacyjną 24 Dywizji Piechoty Armii Krajowej pod dowództwem dotychczasowego Inspektora kpt. Łukasza Cieplińskiego „Pługa”, która potem wzięła udział w walkach o Rzeszów, G. Mazur, Operacja „Burza”…, s. 272.
  81. ↑ S. Piwowarski, op. cit., s. 51, 76 – 79; G. Mazur, Operacja „Burza”…, s. 271 – 278.
  82. ↑ G. Mazur, Działania zbrojne AK w Polsce południowej w okresie „Burzy”, [w:] Burza w Polsce południowej, pod red. M. Zgórniaka, Wrocław 1996, s. 33; idem, Operacja „Burza”…, s. 275 – 277; J. Kijewska, A. Sanojca , op. cit., s. 178 – 179; S. Piwowarski, op. cit., s. 48; J. Bieniek, W kręgu…, cz. I, s. 244 – 245; G. Mazur, W. Rojek, M. Zgórniak, op. cit., s. 219 – 222; P. Lisiewicz, op. cit., s. 309.
  83. ↑ S. Piwowarski, op. cit., s. 47 – 48; AK w dokumentach, t. III, s. 573.
  84. ↑ W. Rozmus, W oddziałach…, s. 78.
Źródło „http://www.kedyw.info/wiki/Rozdzia%C5%82_I:_Okr%C4%99g_Krak%C3%B3w_SZP_%E2%80%93_ZWZ_%E2%80%93_AK_do_momentu_powstania_Samodzielnego_Batalionu_Partyzanckiego_%E2%80%9ESka%C5%82a%E2%80%9D”
Skocz do: Strona główna Czytelnia Osoby Szare Szeregi