Rozdz.VII. OOB i ZWZ w styczniu, lutym i marcu 1940 r.
Z Pamięci konspiratorów krakowskiego Kedywu AK
Kazimierz Pluta-Czachowski, Organizacja Orła Białego. Zarys genezy, organizacji i działalności. Warszawa 1987. Rozdział VII. OOB i ZWZ w styczniu, lutym i marcu 1940 r.
1. Sytuacja ogólna
Na Zachodzie jeszcze liczono na dogadanie się z Hitlerem i zlikwidowanie konfliktu niemiecko-polskiego na drodze ustępstw i układów. Jednak sytuację w Polsce zdecydowanie zdominowały antypolskie poczynania zaborcy. Polska została już podzielona „na zawsze i nieodwracalnie", a Nowy Rok 1940 przebiegł w Krakowie pod znakiem zakończenia budowy niemieckiego aparatu administracyjnego w GG i rozpoczęcia planowej eksploatacji zdobytych terenów. Wydano już szereg ustaw, zarządzeń i przepisów, regulujących wprowadzany niemiecki porządek i stwarzających podstawy prawne dla niszczycielskiej działalności zaborcy w dziedzinach: politycznej, administracyjnej, gospodarczej i ludnościowej. Z uzyskanych przez kontrwywiady OOB i SZP danych wynikało bowiem, iż GG ma jedynie dostarczać żywność oraz kontyngenty robotnicze i usługowe dla Reichu, na razie w wysokości miliona ludzi. W przyszłości miał to być teren osiedleńczy (jak już obecnie ziemie polskie przyłączone do Reichu) dla ludności niemieckiej.
W styczniu 1940 r. rozpoczęto w GG (w aspekcie powyższych planów) przygotowania do wiosennych, letnich i jesiennych upraw rolniczych, określonych jako część ogólnoniemieckiego planu wyżywienia, do uruchomienia miejscowego przemysłu (kopaliny i transport), przede wszystkim wojennego, który miał jak najszybciej rozpocząć produkcję na potrzeby Reichu. Przy-gotowywano się do przeprowadzenia masowego poboru robotników do pracy w głębi Niemiec (24 stycznia rozplakatowano specjalną odezwę Generalnego Gubernatora Franka[1]) oraz rozbudowy stacji przeładunkowych w Żurawicy i Terespolu i tras kolejowych dla masowych transportów z ZSRR do Niemiec.
Począwszy od stycznia wzmożono „wyczesywanie" - teraz już na całym obszarze GG - kierowniczych warstw inteligenckich. Oficerów, polityków, nauczycieli, intelektualistów, lekarzy, adwokatów, księży, sędziów, działaczy społecznych osadzano w więzieniach, mordowano na miejscu lub wywożono z kraju.
Rozpoczynając „planowe" i „pokojowe" rządzenie i gospodarowanie zamknięto hermetycznie z dniem l stycznia wszystkie kordony graniczne, odcinając GG od sąsiadów, ze szczególną ścisłością na Sanie i na granicy słowackiej. To samo uczyniły po swojej stronie władze ZSRR.
W tym samym czasie tworząca się przeciwzaborcza konspiracja polska osiągnęła w pasie krakowsko-śląskim i kielecko-lubelskim stan zawiązkowej gotowości organizacyjnej do rozpoczęcia walki konspiracyjnej i prowadzenia planowego oporu przeciw poczynaniom zaborcy niemieckiego. Zorganizowano już na tym terenie (aż do szczebla powiatu włącznie) zawiązki tajnych komórek SZP dla terytorialnej administracji wojskowej kraju, zawiązki dywersyjno-bojowe oraz propagandy i oporu cywilnego w sieciach OOB, SZP i PPS. Prowadziły one już rozległą działalność na odcinku walki propagandowej, wywiadowczej oraz sabotażu (wojskowego, politycznego, administracyjnego i gospodarczego), tworząc szeroko zakrojoną strefę polskiej przeciwakcji.
Wykonywano już w terenie pojedyncze akcje odwetowe i osiągnięto gotowość do walki z przewidywanymi transportami zaopatrzenia niemieckiego na liniach kolejowych Przemyśl-Kraków-Śląsk i Sanok-Jasło-Gorlice oraz na odcinkach linii kolejowych od Koluszek-Częstochowy do Zagłębia i Opola. Przygotowywano się do walki z planowaną przez Niemców eksploatacją rejonów naftowych (Jasło, Krosno, Gorlice) i wywozem ludzi do Niemiec.
Te trzy wyżej wymienione zadania dywersyjno-bojowe uznano w tym czasie za najważniejsze. Ich zakres i przebieg zaplanowano na podstawie wspólnego porozumienia central w Krakowie (SZP, OOB, Okręgowa Rada Polityczna), gdyż nie dotarły jeszcze zadania z centrali w Warszawie, gdzie panowało przejściowe zamieszanie, wywołane zarządzeniami Naczelnego Wodza i Rządu RP w sprawie reorganizacji konspiracji krajowej. Wprowadziły one na najwyższe stanowiska nowych ludzi i narzuciły nowy podział konspiracyjnej struktury kraju. Centrala konspiracji krajowej (czyli KG SZP) musiała zatem przerwać prowadzenie unormowanej już działalności na czas wprowadzenia zarządzonych zmian.
Równolegle z zarządzeniami nadesłanymi z Francji zaczęły się rodzić i utrwalać w konspiracyjnych środowiskach kraju - głównie z inspiracji stronnictw politycznych zza granicy - separatyzmy i podziały, grożące pomniejszeniem tej siły oporu, jaka zarysowywała się w wyniku inicjatyw organizacyjnych KG SZP.
2. Działalność odcinka cywilnego i wojskowego OOB
Na odcinku wojskowym OOB prowadzono w dalszym ciągu (rozpoczęte w grudniu 1939 r.) szkolenie techniczne i taktyczne lotnych zespołów dywersji bojowej oraz uruchamiano punkty sabotażu i dywersji technicznej w ośrodkach administracji, gospodarki i produkcji przemysłowej, objętych przez Niemców. W punktach własnej konspiracyjnej produkcji materiałów bojowych rosła produkcja i jakość wyrobów. Wywiad i kontrwywiad prowadziły intensywne rozpracowywanie struktur i Ordre de Bataille nieprzyjaciela.
Wykonano odwetowe uderzenia w Niemców: „Huragan" w Pajęcznie i Herbach (w ramach odwetu za Częstochowę), „Stach" w Mysłowicach, „Wierzba" w Rabce (ostrzelanie auta Generalnego Gubernatora Franka, powracającego z Zakopanego), „Cis" w Przemyślu (zastrzelenie konfidenta, Ukraińca), „Jaś" w Dębie (zlikwidowanie patrolu niemieckiego), „Zapora" na szosie koło Zaklikowa (rozbicie samochodu z oficerem sztabu niemieckiego).
Lotne zespoły propagandy zrywały na swoich terenach odezwę Franka, wzywającą ochotników na roboty do Niemiec, prowadziły agitację ustną i podrzucały ulotki przeciw tej akcji. Szefostwo Główne Walki Cywilnej OOB wydało i wysłało w teren odezwy do rozkolportowania: 7 stycznia w związku z mordami dokonanymi przez Niemców w Wawrze i Lublinie oraz 26 stycznia przeciw wspomnianej odezwie Franka. W styczniu ukazały się następne cztery numery „Nakazów Dnia".
Na Podhalu przeprowadzono 10 stycznia (zapowiedziany w grudniu 1939 r.) spis ludności. Mimo wielkich nacisków konspiracji na listę „Goralenvolku" wpisało się około 10 000 osób, głównie z terenów wsi. Przystąpiono do sformowania w Zakopanem oficjalnego przedstawicielstwa „narodu", w skład którego weszli m.in. kpt. rez. W. Wieder, dr H. Szatkowski, W. Krzeptowski. Zgłosili oni całkowitą lojalność w stosunku do Niemiec, składając odpowiednie oświadczenie w prasie gadzinowej i wysyłając hołdowniczą delegację do Generalnego Gubernatora[2]. Miejscowe organizacje konspiracyjne ogłosiły wyjęcie ich spod prawa.
Z Sanoka przysłano meldunek o aresztowaniu tam w okresie Nowego Roku płk. K. Heilman-Rawicza, wracającego z trzema oficerami z Budapesztu z zadaniami organizacyjnymi w kraju (o czym wyżej pisałem). Osadzono ich w więzieniu w Sanoku. Nastąpiły aresztowania wśród „przerzutowców" tamtego odcinka granicznego i przerzut został tam przejściowo wstrzymany. Utrzymano tylko punkt kontaktowy w Cisnej (dom kolejarza Szpora?). 20 stycznia dokonano w Sanoku masowego mordu na około stu więźniach, w większości schwytanych przy przekraczaniu granicy słowackiej.
W Sosnowcu 21 stycznia Niemcy podjęli próbę ujęcia w zasadzce przybyłego tam w sprawach kontaktowych kpt. „Ryszarda", komendanta Okręgu Śląskiego OOB. Zdołał on się jednak przebić, zabijając dwóch Niemców. Przeniósł następnie swoją siedzibę do Oświęcimia.
W Lublinie aresztowano 25 stycznia S. Lelka „Stefana", Okręgowego Komisarza Cywilnego SZP i przewodniczącego Zarządu Okręgowego OOB. Zaskoczony podczas krótkiego pobytu w swojej posiadłości pod Lublinem i osadzony na Zamku w Lublinie, został tam poddany straszliwym torturom.
W Rabce Niemcy ujęli 28 stycznia płk. A. Stawarza („Bacę", „Leśnika") wraz z żoną i synem. Wskazany przez miejscowe-go fryzjera, został osadzony w więzieniu „Pałace" w Zakopanem, potem przewieziony do więzienia w Wiśniczu, a stamtąd pierwszym transportem do Oświęcimia (czerwiec 1940 r.), gdzie z miejsca uruchomił konspirację obozową, początkowo pod nazwą OOB, przemianowaną później na ZWZ [3].
30 stycznia po ucieczce z więzienia w Sanoku dotarł do Krakowa por. Ł. Ciepliński „Łukasz" (aresztowany w grupie płk. Rawicza przy przekraczaniu granicy w rejonie Cisnej) i objął funkcję komendanta rejonu organizacyjnego OOB w Rzeszowie.
3. Reorganizacja SZP w ZWZ
KG SZP rozpoczęła w styczniu 1940 r. pracę nad przestawieniem SZP na organizację ZWZ. 25 stycznia przybyli z niej do Krakowa z zarządzeniami wstępnymi, a kilka dni później (na początku lutego) z zarządzeniami wykonawczymi, płk dypl. Janusz Albrecht „Wojciech", nowo mianowany Szef Sztabu, oraz mjr A. Sanojca „Knapik", pełniący nadal funkcję szefa Oddziału Organizacyjnego KG SZP-ZWZ w Warszawie. W czasie drugiego pobytu w Krakowie przeprowadzili oni rozmowy z komendantem Okręgu Krakowskiego SZP, płk. „Rogiem", a potem (w jego obecności) kolejno z Komisarzem Cywilnym Okręgu „Tadeuszem", z przewodniczącym Zarządu Głównego OOB „Prezesem", z komendantem głównym Krakowskiej Organizacji Wojskowej (płk. A. Eplera) ppłk. W. Sewerynem „Pakoszem", z szefem sztabu Dywizji Podhalańskiej M. Kisielewskim, z płk. T. Komorowskim „Korczakiem", komendantem głównym organizacji „Korczaka"[4]. Rozmówców poinformowano o treści zarządzeń Naczelnego Wodza i Rządu w sprawach kraju i o nakazanym zreorganizowaniu dotychczasowego systemu konspiracji. „Ma ona, opierając się nadal na kadrach dotychczasowej SZP, przyjąć za podstawę przysłany do kraju i zatwierdzony uchwałą Rządu RP statut oraz nazwę «Związek Walki Zbrojne j» (ZWZ) i ma być teraz, zgodnie z decyzją Rządu, częścią walczącego WP, przebywającą w podziemiu w kraju. KG ZWZ jest już uformowana i będzie przebywać we Francji, u boku Rządu i Naczelnego Wodza. Na Komendanta Głównego został powołany zarządzeniem Prezydenta RP - gen. broni K. Sosnkowski «Godziemba». Będzie on wydawał rozkazy dla kraju w imieniu Naczelnego Wodza, gen. W. Sikorskiego «Strażnicy». Teren kraju podzielony został na dwie strefy konspiracyjne, odpowiadające obecnym strefom okupacji. Każda z nich będzie mieć Komendę Główną danej strefy, podległą naczelnej KG ZWZ we Francji"[5].
Komendantem Głównym ZWZ w okupowanej strefie niemieckiej został płk Stefan Rowecki „Grot", dotychczasowy Szef Sztabu SZP, imiennie wyznaczony na nową funkcję przez Naczelnego Wodza. Objął ją z dniem 6 stycznia, przejmując do dyspozycji dotychczasową KG SZP, a ponadto dowodzenie pozakordonowymi (wschodnimi) okręgami SZP, dopóki nie zostaną one objęte przez mającą być utworzoną KG ZWZ w strefie okupacji sowieckiej[6]. Komendantem Głównym ZWZ w sowieckiej strefie okupacyjnej[7] został gen. M. Tokarzewski, dotychczasowy Komendant Główny SZP, który miał wybrać sobie w Warszawie kandydatów do obsady swego nowego sztabu i zabrać ich z sobą do Lwowa. Obie strefy miały dzielić się na obszary, a te na okręgi i podokręgi ZWZ.
Komendant Główny ZWZ w Warszawie zadecydował, iż dotychczasowy Okręg Krakowski SZP ma być przeformowany na Obszar Południe ZWZ, na organizatora i komendanta obszaru wyznaczył (zgodnie z sugestią Naczelnego Wodza) - płk. „Korczaka", a na szefa sztabu - mjr. „Kabata", dotychczasowego szefa sztabu Komendy Okręgu Krakowskiego SZP.
Komendzie Obszaru Południe miały podlegać:
- Okręg Krakowski z Ziemią Rzeszowską, Miechowską, Pińczowską i z tą częścią Ziemi Olkuskiej, która pozostała w GG. Komendantem okręgu pozostał dotychczasowy komendant Okręgu Krakowskiego SZP, płk „Róg", a szefem sztabu został mjr „Bródka",
- Okręg Śląski (Górny Śląsk, Ziemia Cieszyńska, Zaolzie i Ziemia Opolska). Organizatorem i komendantem okręgu wyznaczono por. „Hajduckiego", dotychczasowego organizatora śląskich zawiązków SZP, a szefem sztabu J. Kornasa „Wolfa",
- Podokręg Zagłębie (Zagłębie Dąbrowskie oraz powiaty Olkusz, Zawiercie i Lubliniec). Komenda podokręgu pozostała bez zmian (komendant - ppłk „Oset", szef sztabu – mjr „Konrad"), ale jej siedziba miała być przeniesiona na teren Zagłębia.
Komendy ZWZ miały być w kraju jedyną polską władzą wojskową, uprawnioną przez Prezydenta, Naczelnego Wodza i Rząd RP do reprezentowania WP w kraju oraz do formowania tu państwowych Sił Zbrojnych. Wszystkie istniejące już w kraju organizacje wojskowe i paramilitarne winny się podporządkować wojskowemu rozkazodawstwu ZWZ, jeśli im zależy na utrzymaniu charakteru części składowej WP, lub w przeciwnym razie zrezygnować z tego tytułu, związanych z nim funkcji i prerogatyw.
Dotychczas istniejące organizacje wojskowe na terenie Okręgu Krakowskiego SZP, zarejestrowane w jego komendzie lub w KG SZP (a zatem OOB, konspiracyjna Krakowska Chorągiew ZHP, zawiązki PWK, GL PPS, Konspiracyjna Dywizja Podhalańska, Krakowska Organizacja Wojskowa płk. Eplera, organizacja „Korczaka" i inne w Krakowskiem, w Rzeszowskiem i na Śląsku) miały być przejęte przez ZWZ i jeśli nie otrzymają specjalnego przeznaczenia, wcielone do terytorialnej sieci ZWZ. W oparciu o nie powinna być utworzona (rozbudowana) sieć terytorialnego dowodzenia dla obszaru i okręgów ZWZ, a placówki terenowe ZWZ winny przejąć rolę garnizonów terenowych, przeznaczonych dla wykonywania lokalnych funkcji wojskowo-terytorialnych (werbunek, ewidencjonowanie i szkolenie ludzi, wydzielanie zespołów o specjalnym przeznaczeniu, wykonywanie wszelkiego rodzaju terytorialnych zadań w walce konspiracyjnej).
Konspiracyjna Krakowska Chorągiew ZHP (ewentualnie Śląska i Rzeszowska, jeśli zaistnieją) będzie organizacją autonomiczną w ramach Okręgu Krakowskiego ZWZ z zadaniem zbierania, wychowywania i szkolenia młodzieży poniżej 16 roku życia, zaś z młodzieży powyżej tego wieku - uzupełniania kadr i oddziałów liniowych ZWZ. Konspiracyjna organizacja GL PPS także będzie organizacją autonomiczną w ramach okręgu ZWZ, utrzymując charakter milicji robotniczej i kul-tywując niepodległościowe tradycje Organizacji Bojowej PPS z 1905 r. Z jej szeregów również należy czerpać uzupełnienia dla kadr i oddziałów ZWZ.
OOB będzie całkowicie wcielona do ZWZ, pozostając organizacją specjalistyczną, wydzieloną już poprzednio w ramach SZP dla wykonywania zadań konspiracyjnej akcji czynnej. W pojęciu tych akcji mieściło się: organizowanie wywiadu, kontrwywiadu, propagandy i kontrpropagandy, akcji sabotażowo-dywersyjnych i bojowych, kierowanie sieciami przerzutów granicznych na terenie Obszaru Południe oraz organizowanie specjalnych zadań na terenie Rzeszy.
Wszystkie te zadania miały być scentralizowane w poszczególnych oddziałach sztabu KG ZWZ, ale przewidywano wykonywanie wielu z nich przez Obszar Krakowski (siatki byłej OOB) dla bezpośrednich potrzeb lub stosownie do bezpośrednich zleceń KG. Zamierzano nawet sięgać na tereny Reichu, Słowacji i Węgier, pozostające w zasadzie poza zasięgiem Obszaru Południe. Obszarowe (krakowskie) centrale musiały być powiązane na „krótkiej drodze" z właściwymi oddziałami sztabu KG ZWZ i mieć w pewnym sensie charakter ich południowych ekspozytur.
Na organizatora i kierownika owych ekspozytur akcji czynnej Komendant Główny ZWZ wyznaczył dotychczasowego Ko-mendanta Głównego OOB, płk. „Gołdyna". Miał on podlegać komendantowi Obszaru Południe na prawach pomocnika, z dyscyplinarnymi i służbowymi uprawnieniami komendanta samodzielnego (wydzielonego, eksterytorialnego) okręgu ZWZ. Zarządzono, iż w dowodzeniu i przy wykonywaniu zadań powinien pozostawać w kontakcie z odpowiednimi oddziałami sztabu KG ZWZ i działać według ich dyrektyw, przy organizacji swojego aparatu opierając się na sieci i stanach dotychczasowej OOB i podporządkowanych jej organizacji konspiracyjnych w terenie. Nadwyżki w ludziach i sieci terenowej na ziemiach Obszaru Południe powinien przekazać do dyspozycji Komendy Obszaru, względnie Komend Okręgów ZWZ.
Okręgi OOB na pozostałych terenach kraju miały być przekazane poszczególnym okręgom ZWZ, by uzupełnić ich sieć terytorialną i bojową według miejscowych potrzeb.
Zarysowana wyżej reorganizacja pod kierownictwem płk. „Roga" jako dobrze zorientowanego w terenie dotychczasowego komendanta Okręgu Krakowskiego SZP, winna być dokonana jak najszybciej. Wszelkie nadwyżki kadr, niewykorzystane w sieci terytorialnej ZWZ, miały być ujęte w dyspozycyjną ewidencję nowych komend ZWZ. Oddziały ewentualnie likwidowanych dotychczasowych organizacji miały prawo utrzymać - jako tradycyjny tytuł - nazwę macierzystego ugrupowania.
4. Samodzielny Dział Akcji Czynnej Obszaru Południe ZWZ
Po konsultacjach w gronie: płk T. Komorowski „Korczak", płk dypl. J. Filipowicz „Pobóg", K. Kierzkowski „Prezes" i ppłk dypl. K. Pluta-Czachowski „Gołdyn" ustalona następującą strukturę kierownictwa akcji Obszaru Południe (Krakowsko-Śląskiego) ZWZ:
a. kierownictwo akcji czynnej:
- kierownik - ppłk dypl. K. Pluta-Czachowski „Paprzyca",
- I zastępca kierownika - mjr dypl. P. Zagórowski „Góra",
- II zastępca - mjr K. Tumidajski „Edward"[8], świeżo przybyły z Tarnowa (sprawy Małopolski, COP i Zaolzia),
- III zastępca - kpt. R. Margosz „Ryszard" (sprawy Śląska, Zagłębia i Reichu),
- referat studiów i planowania - kpt. dypl. A. Ratuszny „Miech",
- kwatermistrz - kpt. inż. S. Bock „Gajowy",
- sekretariat - H. Zawilska „Halina",
- sekcja kurierska: R. Gitis „Tur" oraz w jego dyspozycji: S. Szklarek „Stach", K. Tomalówna „Kasia", inż. Z. Słabiak „Zygmunt", H. Bartoniak „Herman", C. Konopkówna „Łódka", Z. Kernowa-Zawiszanka.
R. Margosz nadal dysponował swoją placówką łącznikową na terenie Zagłębia (wiążącą go z Krakowem) w składzie: R. Skop „Zawodziński", S. Suley „Stonka", Barbara Zabłocka „Halszka", NN „Pestka". Sam przebywał okresowo w Krakowie i w Zagłębiu. Jego łączniczką ze Śląskiem była M. Krydowa „Maryla", a łączniczkami służby miejscowej: Bronisława i Zofia Binek, Antonina Kudera, Anna Zarębianka.
b. obszarowe kierownictwo wywiadu ogólnego
(ekspozytura „A" Oddziału II Sztabu KG ZWZ):
- kierownik - kpt. J. Perenc „Profesor",
- I zastępca - mjr J. K. Lasota „Jan Kanty" (organizacja terenu, równocześnie szef wywiadu ogólnego w Komendzie Okręgu Krakowskiego ZWZ),
- II zastępca - por. T. Stumberk-Rychter „Żegota"[9], potem od lipca 1940 r. dr J. Zakrzewski „Julian" (kierownik sieci agentów i Biura Studiów),
- III zastępca - kpt. Z. Polaczek „Dan" (gospodarka pieniężna),
- sekretariat i służba wewnętrzna - dr Z. Czarnota-Bojarska (?) „Maria".
Obszarowemu kierownictwu wywiadu ogólnego podlegały pod względem fachowym: obszarowy kontrwywiad w Krakowie wydział wywiadu ogólnego Okręgu Krakowskiego ZWZ, wywiad ogólny Okręgu Śląskiego ZWZ oraz własna siatka agentów wywiadu na terenie Obszaru Południe, Słowacji i Reichu.
c. obszarowe kierownictwo kontrwywiadu
(ekspozytura „A" Oddziału II Sztabu KG ZWZ):
- kierownik - mjr GL PPS mgr Z. Kłopotowski „Konar",
- I zastępca - kpt. T. Polkowski „Florian" (równocześnie kierownik wywiadu wojskowego w Okręgu Krakowskim ZWZ),
- II zastępca - kpt. żand. NN „Prosty" (równocześnie kierownik kontrwywiadu Okręgu Krakowskiego ZWZ),
- III zastępca - J. Strzałkowski „Jawor"[10] (gospodarka pieniężna),
- referat legalizacji i prac fototechnicznych - S. Drabikowa „Stacha", prof. Z. Kamiński z konspiracyjnym zakładem fotograficznym Pelagii Bednarskiej („Maria", „Wala", „Pucek") w Krakowie przy ul. Lubicz 24 m. 2,
- sekretariat i służba wewnętrzna - Zofia Żurowska „Jadwiga Wysoka" z pomocnicami: A. Żurakowska, W. Żuromska-Górecka, S. Drabikowa „Stacha", Z. Naporowska „Dada" i maszynistka Karolina Krasowska „Lola",
- kierownik sieci agentów - W. Skąpski „Adam".
Obszarowemu kierownictwu kontrwywiadu podlegały pod względem fachowym wydziały kontrwywiadu w Okręgach Krakowskim i Śląskim oraz w Podokręgu Zagłębie, własna siatka agentów głównie w Krakowie, „obstawiająca" guber-natora Franka i gen. Krügera, urzędy niemieckie, biura, domy i lokale, a poza tym działająca na terenie wszystkich trzech okręgów[11].
d. okręgowe kierownictwo wywiadu ogólnego Śląska i Zagłębia
(ekspozytura „A 2" Oddziału II Sztabu KG ZWZ):
- kierownik - kpt. W. Kubica „Halny", potem K. Błaszczyk „Lido",
- I zastępca - por. J. Gacka „Kurt" (organizacja terenu, równocześnie kierownik wywiadu w Komendzie Okręgu Śląskiego ZWZ),
- II zastępca - K. Błaszczyk „Lido" (równocześnie kierownik kontrwywiadu w Komendzie Okręgu Śląskiego ZWZ),
- III zastępca - E. Figura „Ernest" (sprawy gospodarki pieniężnej i legalizacji),
- samodzielna placówka wywiadu na Reich - A. Margiciok „August",
- sekretariat i służba wewnętrzna - W. Zakówna „Wanda".
Kierownictwu wywiadu ogólnego podlegały pod względem fachowym wydziały wywiadu i kontrwywiadu Komendy Okręgu Śląskiego i Komendy Podokręgu Zagłębie ZWZ. Dysponowało ono także własną siatką agentów w Reichu, w przemyśle i na liniach komunikacyjnych Śląska i Zagłębia.
e. obszarowe kierownictwo sabotażu, dywersji i lotnych akcji odwetu
(ekspozytura „B" Szefostwa Dywersji KG ZWZ):
- kierownik - kpt. W. Karaś „Pankracy", „Dyrektor" (świeżo przybyły z Węgier),
- I zastępca - inż. H. Buzun „Trzebunia"[12] (organizacja terenu),
- II zastępca - por. inż. Stolarski „Dąb" (kierownik rejonów dywersyjnych i Biura Studiów),
- III zastępca - dr A. Szyller „Hel" (gospodarka pieniężna i legalizacja),
- produkcja materiału bojowego - inż. Staronka (?) „Andrzej" i inż. Burski (?),
- sekretariat i służba wewnętrzna - Z. Słabiakówna „Zosia",
- sekcja łącznikowa i transportu: „Lidia", „Kujawa", „Nawrot", „Świerk".
f. okręgowe kierownictwo sabotażu, dywersji i lotnych akcji odwetu Okręgu Krakowskiego
(ekspozytura'„B 2" Szefostwa Dywersji KG ZWZ):
- kierownik - kpt. W. Karaś „Pankracy",
- I zastępca - por. K. Murczyński „Selim",
- II zastępca - por. J. Pańczakiewicz „Grzegórzecki",
- III zastępca - inż. J. Kryński „Kur",
- sekretariat i służba wewnętrzna - H. Hofman „Helenka", łączniczki: L. Stamajzenówna „Lilka" i H. Wysocka „Perełka",
- kurierzy i zlecenia specjalne: K. Szkonter „Teofil", F. Harlos „Fryderyk".
Okręgowemu kierownictwu podlegały odcinki sabotażu i dywersji terenowej oraz lotne zespoły bojowe (odwetu), a pod względem fachowym i koordynacji - sieć dywersji i zespoły bojowe GL PPS na terenie Krakowa i Okręgu Krakowskiego. W ciągu wiosny i lata 1940 r. utworzono dodatkowe zespoły lotne na Podhalu: „Pomy", „Czarnego", „Wojciechowskiego" i „Zawiszy". Zasłynęły w akcjach lotnych oddziały „Wierzby", „Huragana" i „Jędrusia" (późniejszy od 1941 r. oddział „Szaroty").
g. okręgowe kierownictwo sabotażu, dywersji i lotnych akcji odwetu Śląska, Zagłębia i Reichu
(ekspozytura „B 2" Szefostwa Dywersji KG ZWZ):
- kierownik - kpt. J. Huba „Kord" z siedzibą w Sosnowcu,
- I zastępca - inż. Z. Znowski „Zenon" (kierownik rejonu Zagłębia),
- II zastępca - sztygar F. Hamankiewicz „Rembisz"[13] (kierownik rejonu Śląska),
- III zastępca - C. Uthke „Cezary"[14] (sprawy administracyjne i legalizacji),
- kierownik okręgowej akcji kolejowej Śląsko-Zagłębiowskiej (N4) - B. Opiłka „Aga",
- sekretariat i służba wewnętrzna - L. Dehnelówna „Lotna" z grupą łączniczek.
Okręgowemu kierownictwu sabotażu, dywersji i akcji lotnych podlegały rejony sabotażu i dywersji na Śląsku i w Zagłębiu oraz wymienione już wyżej zespoły odwetu. Utworzono również specjalne siatki dla akcji dywersyjnej na obszarze Reichu: śląską pchor. J. Smoczyka „Szeligi" (z grupami bojowymi w Katowicach), zaolziańską inż. F. Kwaśnickiego (z grupami bojowymi we Wrocławiu - „Stefan S", w rejonie Harzu - inż. Drwęski, w Berlinie - inż. „Zatora"). Okręgowe punkty produkcji materiału bojowego powstały w Dąbrowie i Katowicach, a ich organizatorem był W. Zygmunt, bojowiec z 1905 r., sybirak.
h. Krakowska Organizacja Akcji Kolejowej
(ekspozytura „C" późniejszego Szefostwa ZO KG ZWZ i komenda rejonu N-2 akcji kolejowej). Zakres działania jak dotychczas (wywiad, kontrwywiad, sabotaż, dywersja techniczna, przerzuty konspiracyjne na liniach kolejowych).
- kierownik - inż. J. Jasieński „Poryw",
- I zastępca - inż. Szandro (?) „Gniew" (organizacja terenu i działań),
- II zastępca - P. Chan „Piotr" (operacje i Biuro Studiów),
- III zastępca - R. Horodziejewski „Roman" (sprawy gospodarki pieniężnej i legalizacji),
- sekretariat - F. Kralikowski „Michał"[15].
Kierownictwu podlegali kierownicy rejonów akcji kolejowej: krakowskiego, tarnowskiego, nowosądeckiego, dębickiego, rozwadowskiego, rzeszowskiego, przemyskiego, jasielskiego. Do maja 1940 r. podlegały mu ponadto pod względem fachowym i dyspozycyjnym: Kierownictwo Śląskiej Okręgowej Akcji Kolejowej N-3, Kierownictwo Częstochowskiego Rejonu Akcji Kolejowej N-4 oraz Kierownictwo Lubelskiej Okręgowej Akcji Kolejowej N-5. Oparcie i „pokrywkę" w działalności konspiracyjnej dawały uformowane w poszczególnych Dyrekcjach Kolei w GG biura tzw. Brennstoffyersorgung für nicht deutsche Angesteten. Ich kierownikami byli: w Krakowie - inż. Bitenek, w Radomiu - inż. J. Tatarowski „Rafał", w Lublinie - inż. S. Chludziński. Przez te biura utrzymywano łączność z rejonami organizacyjnymi i odcinkami akcji kolejowej, z sąsiednimi dyrekcjami i z Szefostwem Komunikacji KG ZWZ, ukrytym - o czym pisałem wyżej - w centrali Brennstoffversorgung f.n.d.A. przy ul. Kruczej 14 w Warszawie i bezpośrednio powiązanej z Szefostwem Dywersji oraz z poszczególnymi Oddziałami Sztabu KG ZWZ.
i. kierownictwo granicznych przerzutów kurierskich i pocztowych Obszaru Południe ZWZ
- kierownik - mjr J. Kopecki „Skałka",
- I zastępca - kpt. J. Prus „Tadeusz" (organizacja terenu i nadzór nad trasami),
- II zastępca - J. Mikowa (?) „Kinga" (sprawy pieniężne i legalizacja),
- sekretariat i służba wewnętrzna - W. Marokini „Wanda" i łączniczki: K. Żurowska „Henryka" (po przybyciu z Węgier)[16], A. Zielke „Nina", J. Szubertowa „Jadwiga", H. Zgorzelska „Halina",
- kierownik przerzutu na Węgry - inż. Jurczak „Dąbrówka", punkty kontaktowe: ul. Franciszkańska 4 (Zakład Instalacji Kanalizacyjnych), Lubicz 27, Starowiślna 18 (zakład dentystyczny),
- kierownik przerzutu na Śląsk - W. Bartoniak, potem E. Makowski „Erwin", punkty kontaktowe: Dębnik (fabryka F. Harlosa), ul. Lubicz 23 (zakład fotograficzny Opiłki), Karmelicka 60 (perfumeria J. Łukowicza), Św. Krzyża l (firma „K. Borkowski"),
- kierownik przerzutu na Lwów - por. rez. T. Dobrowolski „Gabriela", punkty kontaktowe: ul. Krakowska 5 (hurtownia galanterii), Rynek Św. Jana (firma L. Jasińskiego), ul. Św. Tomasza 12 (?) (sklep z dewocjanaliami Agrewajtisa),
- kierownik centralnego ośrodka łączności wewnętrznej (główna składnica dla Komendy Obszaru Południe) przy ul. Karmelickiej 16 - Wanda Górecka, pomocnice - H. Krajewska i S. Drabikowa,
- kierownik przerzutu na Warszawę - „Halina", punkty kontaktowe - ul. Lubelska 20, sklep W. Skąpskiego w Pasażu Bielaka,
- punkt specjalnych przerzutów w biurze „Wagons Lits Cook" przy ul. Sławkowskiej 12 - M. Brandysówna „Marysia",
- odcinek przerzutów granicznych na Węgry:
- pododcinek Nowy Targ (trasa „Turbacz") - por. Z. Dunin--Borkowski „Zygmunt", potem M. Kaucki „Antoni",
- pododcinek Nowy Sącz (trasy „Lubań" i „Poprad") - por. K. Gucwa „Góral", po jego śmierci - ppor. L. Kwiatkowski „Tomek"[17],
- pododcinek Sanok (trasa „San") - mgr A. Rybicki,
- pododcinek Szczakowa - por. rez. W. Soiński „Jodła",
- pododcinek Cieszyn - por. rez. T. Krok „Gruda" (z siedzibą w Wadowicach),
- pododcinek Przemyśl (kierunek na Lwów) - kpt. mar. Kaputa (?) „Cis", zastępca NN „San".
Na każdym pododcinku przerzutowym uruchomiono terenowe punkty wyczekiwania dla kurierów. Latem 1940 r. utworzono punkty wypoczynkowe dla kurierów w schroniskach turystycznych (na Turbaczu i Lubaniu), we dworach (w Rabie Wyżnej i Nawojowej), w klasztorach (w Zebrzydowicach, Komańczy i w klasztorze Michaelitów koło Rymanowa).
j. samodzielna organizacja informacji propagandy i walki cywilnej
(późniejsze Biuro Informacji i Propagandy) przy Komendzie Obszaru Południe, ściśle powiązane z obszarowym kierownictwem akcji czynnej i koordynowane przez „Paprzycę":
- kierownik - K. Kierzkowski „Prezes",
- I zastępca - kpt. L. Iskierko „Ludwik",
- II zastępca - W. Kabaciński „Kordian", „Kalina",
- III zastępca - J. Wójtowicz „Orawa",
- sekretariat i służba wewnętrzna - W. Kierzkowska „Włada", M. Kierzkowski „Marek",
- organizacja kolportażu - J. Oszastówna „Janka" (struktura jak w okresie działania OOB),
- kierownik działu informacji społeczno-politycznej - J. Wójtowicz „Orawa",
- kierownik działu propagandy - W. Kabaciński „Kordian", „Kalina",
- kierownik działu narodowościowego - dr S. Ratomski, „Stanisław",
- kierownik działu pomocy społecznej - inż. Z. Stamajzen „Wiktor",
- kierownik redakcji „Nakazów Dnia" - Uziębło „Piotr", drukarnia przy ul. Długiej 34,
- kierownictwo okręgowej krakowskiej organizacji propagandy - adw. S. Samolec i J. Jarosiński[18],
- kierownictwo okręgowej śląsko-zagłębiowskiej organizacji propagandy - W. Baromski „Sosnowski", Z. Budzyński „Zbyszek" i R. Skop „Zawodziński".
Przedstawiona tu struktura i obsada personalna działu walki czynnej Obszaru Południe ZWZ ulegała później zmianom w miarę narastania zagrożenia i wobec częstych aresztowań, zwłaszcza w Zagłębiu i na-Śląsku, gdzie działalność okupanta powodowała wielkie straty w szeregach konspiracji.
Pozostałe - poza wyżej wymienionymi - osoby dotychczas zgrupowane przy Zarządzie Głównym OOB przeszły razem z „Prezesem" i Szefostwem Walki Cywilnej do działu informacji, propagandy i walki cywilnej (późniejszego BIP) Komendy Obszaru Południe ZWZ.
Przypisy:
- ↑ Odezwa H. Franka wzywająca robotników rolnych do wyjazdu na roboty do Rzeszy datowana była dzień później - 25 stycznia. Jej fotokopię opublikowano w zbiorze źródeł Położenie polskich robotników przymusowych w Rzeszy 1939-1945 (opracował C. Łuczak), „Documenta Occupationis", t. IX, Poznań 1975, s. 12 (przyp. red.).
- ↑ Hołdownicza wizyta delegacji góralskiej u H. Franka (tzw. hołd wawelski) miały miejsce wcześniej, 7 listopada 1939 r., natomiast spis ludności odbył się później, w czerwcu 1940 r., a jeszcze później - w lutym 1942. r. - powołano Komitet Góralski (Goralisches Komitee), podporządkowany bezpośrednio „rządowi" GG. Autor zbyt pochopnie sugeruje porażkę poniesioną przez stronę polską podczas spisu ludności na Podhalu. Podana przezeń liczba 10 000 osób, które wpisały się wówczas na listę „górali", nie znajduje potwierdzenia. Liczba ta według C. Łuczaka była jeszcze mniejsza - chodziło bowiem tylko o około 5% spośród 150 000 mieszkańców (C. Łuczak Polityka ludnościowa i ekonomiczna hitlerowskich Niemiec w okupowanej Polsce, Poznań 1979, s. 188). Według oficjalnych statystyk okupanta w 1940 r. na tym terenie notowano 74 500 „górali" (zob. A. Plügel Die podhalanischen Góralen im südlichsten Teil des Kreises Neumarkst, „Die Burg" 1941 nr 3, s. 56), ale w 1942 r. specjalne karty rozpoznawcze „G" odebrało tylko 27 000 osób (18% ludności). Szerzej o problemie zob. C. Łuczak Polityka, s. 187-189, B. Halbert „Goralenvolk", s. 85-90, Hitlerowskie „prawo okupacyjne w Polsce. Cz. II Generalna Gubernia (opracował K.M. Pospieszalski), „Documenta Occupationis", t. VI, Poznań 1958, s. 162-164, S. Leczykiewicz Konfederacja Tatrzańska, W-wa 1969, s. 32 i następne, C. Madajczyk Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, t. I, W-wa 1970, s. 457-463, W. Wnuk Walka podziemna na szczytach, wyd. 4, W-wa 1980, s. 11 i następne (przyp. red.).
- ↑ Według J. Garlińskiego (Oświęcim walczący, Londyn 19T4) płk. A. Stawarz został przywieziony do Oświęcimia 5 kwietnia 1941 r. (numer obozowy 11513) i od następnego miesiąca tworzył własną grupę, w 1942 r. włączoną do Związku Organizacji Wojskowej Witolda Pileckiego, a następnie wraz z nią podporządkowaną ZWZ (przyp. red.).
- ↑ Inna nazwa: organizacja „Kaerge" od pierwszych liter nazwisk jej założycieli - płk. T. Komorowskiego, płk. K. Rudnickicgo, płk. E. Godlewskiego (przyp. red.).
- ↑ W żadnym z ówczesnych dokumentów ZWZ nie mówi się o Komendantach Głównych, lecz o komendantach ZWZ okupacji (przyp. red.).
- ↑ Według ówczesnej terminologii (przyp. red.).
- ↑ Według ówczesnej terminologii (przyp. red.).
- ↑ Kazimierz Tumidajski (1897-1947), „Edward", „Marcin". Od 1914 r. w Legionach Polskich, od 1917 r. w POW, od 1918 r. w WP. W kampanii wrześniowej 1939 r. dowódca batalionu 2. pułku strzelców podhalańskich. W konspiracji od 1939 r. w SZP-ZWZ-AK, od 1941 r. szef sztabu, a od 1942 r. komendant Okręgu Lublin ZWZ-AK. W sierpniu 1944 r. internowany w ZSRR, zmarł w Diagilewie (przyp. red.).
- ↑ Tadeusz Sztumberk-Rychter (poprzednio Tadeusz Rychter) (1907-1972). „Miłosz", „Tadeusz", „Żegota". Absolwent gimnazjum we Włocławsku (1927), student Wydziału Prawa Uniwersytetu Warszawskiego, pracownik redakcji „Słowa Kujawskiego". Od 1933 r. oficer WP, w kampanii wrześniowej 1939 r. oficer sztabu artylerii dywizyjnej 6. DP. W konspiracji od 1939 r. w organizacji płk. T. Komorowskiego, następnie w ZWZ. Po wyjeździe z Kra-kowa od połowy 1940 r. był kolejno szefem Wydziału II Komendy Okręgu Warszawa-Województwo ZWZ - Obszaru Warszawa AK, od 1942 r. zastępca szefa Wydziału Techniczno-Legalizacyjngo Oddziału I KG AK, od 1943 r. zastępcą dowódcy Oddziałów Dywersji Bojowej Inspektoratu Zamość, w 1944 r. szefem sztabu Komendy Okręgu Wołyń, szefem sztabu i dowódcą 27. Wołyńskiej DP AK. Zob. A.K. Kunert Słownik, t. II, W-wa 1987, s. 177-179 (przyp. red.).
- ↑ Jan Strzałkowski, student Uniwersytetu Jagiellońskiego.
- ↑ Pracownikami (żołnierzami) kontrwywiadu byli ponadto: Czesława Jakubiec „Cesia", Maria Starowiejska „Prawdzic" (w roku 1943 - kwatera płk. J. Spychalskiego), Mirosława Weber „Antoni", Hanna Wysocka „Perełka", Kazimierz Piotrowski ,,Piotruś" (pochodzenia żydowskiego, zajmował się nasłuchem radiowym), Hanna Krajewska „Hanka", Leon Zdybalski „Cynkowiec", Józef Łukowicz „Elida", Adam Brombosz, Czyżewski „Czyżewicz" z policji granatowej, Stanisław Strzałkowski „Wolski", Anna Zielke „Nina", Maria Bielawska (pochodzenia żydowskiego), „Jaga", „Agata" (lokal kontaktowy z J. Cyrankiewiczem z PPS).
- ↑ Henryk Buzun z GL PPS.
- ↑ Franciszek Hamankiewicz (ur. 1897), „Franciszek", „Rembisz", „Sztygar". Od 1915 r. w POW, od 1916 r. członek PPS, uczestnik trzech powstań śląskich. W konspiracji od 1939 r., od 1940 r. szef ZO na Śląsku, od 1942 r. szef ZO Kedywu Obszaru Warszawa AK (w stopniu podporucznika czasu wojny), od 1943 r. kierownik komórki produkcji Kedywu KG AK (przyp. red.).
- ↑ Cezary Uthke (1889-1944), „Tadeusz", inż. architekt, działacz PPS. W konspiracji od 1939 r. komendant Okręgu Zagłębia Dąbrowskiego GL PPS, potem oficer sztabu Komendy Okręgu Śląsk AK. Aresztowany w 1943 r., zamordowany w Oświęcimiu (przyp. red.).
- ↑ Józef Jasieński i Szandro (?) to byli pracownicy, a P. Chan - były kierownik krakowskiej Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych, zaś R. Hordziejewski i F. Kralikowski - byli pracownicy Starostwa Grodzkiego Kraków.
- ↑ Według H. Latkowskiej-Rudzińskiej (Łączność, s. 53) chodzi o Halinę Żurowską („Heniek"), która wróciła z Węgier nieco później, w czerwcu 1940 r. (przyp. red.).
- ↑ Według H. Latkowskiej-Rudzińskiej (Łączność, s. 22) po śmierci K. Gucwy (18 marca 1941 r.) kierownikiem tego odcinka został Jan Freisler „Sądecki" (przyp. red.).
- ↑ Jan Jarosiński, student Uniwersytetu Jagiellońskiego:, były prezes krakowskiego Legionu Młodych.