Hasło Generalne Gubernatorstwo
Z Pamięci konspiratorów krakowskiego Kedywu AK
Generalne Gubernatorstwo (GG), niem. Generalgouvernement, do 31 VII 1940 p.n. Generalne Gubernatorstwa dla okupowanych polskich obszarów, jednostka adm. ze stolicą w Kr., utworzona 12 X 1939 dekretem A. Hitlera z części okupowanych ziem pol., które nie zostały włączone do III Rzeszy; obejmowało obszar 95 743 km2 (d. województwa: kieleckie, krak., lubelskie oraz część lwów., łódzkiego i warsz.), zamieszkany przez ok. 12 mln ludności. Generalnym gubernatorem został H. Frank, rezydujący na Wawelu. 26 X 1939 Frank wydał rozporządzenie, na mocy którego obszar GG został podzielony na 4 okręgi (późniejsze dystrykty): krak., lubelski, radomski i warsz.; w ich skład weszło 56 powiatów wiejskich i 7 miejskich; językiem urzędowym stał się niem. (język pol. utrzymano jako pomocniczy), Kr. zaś został siedzibą Urzędu GG (od l XII 1940 „rządu" GG), obejmującego 12 wydziałów gł. (spraw wewn., finansów, sprawiedliwości, gospodarki, wyżywienia i rolnictwa, lasów, pracy, propagandy, wiedzy i nauki, budownictwa, kolei, poczty) i sekretariat stanu (z kancelariami generalnego gubernatora i rządu, urzędami: ustawodawczym, kształtowania cen, planowania przestrzennego, personalnym, adm., dyrekcją archiwów oraz 5 samodzielnymi referatami: spraw ogólnych, kształcenia i szkolenia urzędników, statystyki, gleboznawstwa, szefa prasowego rządu). Dużą autonomię w GG posiadała policja; wyższy dowódca SS i policji jako sekretarz stanu ds. bezpieczeństwa w rządzie GG był także pełnomocnikiem ds. umacniania niemczyzny na Wschodzie i podlegał bezpośrednio Reichsführerowi SS. Dystrykt krak. obejmował obszar 26 912 km2, podzielony na 10 (później 12) powiatów i zamieszkiwany przez 3,43 mln ludności. Szefem dystryktu mianowano O. Wächtera, a komisarzem miasta E. Zörnera. Po agresji na ZSRR l VIII 1941 do GG dołączono 5 dystrykt galic. (d. województwa lwów., stanisławowskie, tarnopol., wołyńskie), przez co obszar GG wzrósł do 145,2 tys. km2 (38,8% terytorium Polski z 1939) z ok. 17 mln ludności; jednocześnie powiększono dystrykt krak. do 29 691 km2 zamieszkanych przez niespełna 4 mln osób. Wg niem. danych statystycznych z III 1943 GG liczyła blisko 15 mln mieszkańców, dystrykt krak. prawie 3,5 mln, a sam Kr. 318 924. GG miała być dla Niemców źródłem taniej siły roboczej, bazą surowcową dla przemysłu III Rzeszy oraz bazą żywnościową. Władze okupacyjne wprowadziły terror w celu likwidacji elit intelektualnych oraz odstraszenia Polaków od działalności kult., ekon. i niepodległościowej. Organizowano łapanki i aresztowania, masowe egzekucje oraz wywózkę na roboty lub do obozów koncentracyjnych (m.in. 183 pracowników wyższych szkól krak.). Niszczono wszelkie formy pol. życia społ. i kult.: zamknięto krak. uczelnie, większość szkół średnich, teatry i muzea, zlikwidowano prasę i zakazano działalności wydawniczej; rabowano lub niszczono dobra kultury. Niemcy skonfiskowali pol. fabryki i zakłady przem., demontowali i wywozili urządzenia produkcyjne lub przestawiali na produkcję zbrojeniową. Spośród pol. instytucji mogły działać pod ścisłym nadzorem władz okupacyjnych jedynie PCK, PKO, Rada Gł. Opiekuńcza, aparat skarbowy, niższa administracja oraz policja tzw. granatowa. Od początku okupacji była prowadzona akcja antyżydowska, zaostrzona 1941; wiosną 1943 w ramach realizacji tzw. ostatecznego rozwiązania kwestii żyd. rozpoczęto wywózkę Żydów z krak. getta do obozów koncentracyjnych. Na terenie GG rozwinął się masowy ruch oporu, działało Pol. Państwo Podziemne; zorganizowano tajne nauczanie, ratowano zbiory muzealne i biblioteczne, toczyło się nielegalne życie kult., wychodziły czasopisma podziemne; wszechstronnej pomocy i wsparcia udzielał Kościół katol., metropolita krak. abp A.S. Sapieha stał się duchowym przywódcą Polaków. 17 I 1945 na Wawelu odbyło się ostatnie posiedzenie rządu GG, po którym H. Frank ewakuował się wraz z ostatnimi urzędnikami; zbiory archiwum GG, przechowywane w gmachu Akad. Górn. przy al. Mickiewicza, zostały przez Niemców spalone. Zob. także: Historia, Okupacja niemiecka 1939-45, Zagłada Żydów w Krakowie 1939-45.