Pamięci konspiratorów krakowskiego Kedywu AK

Strona główna Czytelnia Osoby Szare Szeregi

Hasło Armia Krajowa (B.A. Satalecki)


Z Pamięci konspiratorów krakowskiego Kedywu AK

B.A. Satalecki
[w:] Encyklopedia Krakowa, PWN 2000



Armia Krajowa (AK), kryptonim PZP (Polski Związek Powstańczy), konspiracyjna organizacja wojsk. Polskiego Państwa Podziemnego, część Pol. Sił Zbrojnych w Kraju. Zalążkiem AK była utworzona IX 1939 Służba Zwycięstwu Polski (SZP), przeorganizowana 1940 w Związek Walki Zbrojnej (ZWZ), który 14 II 1942 przyjął nazwę AK. Od poł. 1941 na czele ZWZ-AK stała Komenda Główna. Zadaniem AK była odbudowa suwerennej Polski poprzez przygotowanie zbrojnego powstania powsz. I odtworzenie jednostek WP. Strukturę terytorialną ZWZ-AK oparto w przybliżeniu na przedwojennym podziale adm.: obszar —kilka województw, okręg — województwo, obwód — powiat, rejon (podobwód) — część powiatu, placówka — jedna lub kilka gmin. Podstawową jednostką taktyczną i kalkulacyjną tworzoną na okres powstania w konspiracji był pluton; do tworzenia wyższych związków taktycznych przystąpiono dopiero z końcem 1943.

Powołany X 1939 Okręg Krak. SZP (przy osobistym udziale gł. dow. SZP, gen. M. Karaszewicza-Tokarzewskiego „Torwida") obejmował przedwojenne Dowództwo Okręgu Korpusu V Kr. oraz część Dowództwa Okręgu Korpusu X Przemyśl; pierwszym dow. Okręgu został wyznaczony 18 X 1939 płk J. Filipowicz („Róg"); nawiązano współpracę z Organizacją Orła Białego i „Kaerge". Misję utworzenia Okręgowej Rady Polit. (18 X 1939 zaprzysiężenie pierwszych członków) gen. „Torwid" zlecił T. Orzelskiemu „Tadeuszowi", wyznaczonemu także na Komisarza Cyw. Okręgu; w skład Rady, której formowanie zakończyło się XII 1939, weszli: J. Cyrankiewicz (PPS), M. Kwaśniewski (Stronnictwo Demokr.), W. Tempka (Stronnictwo Pracy), S. Mierzwa (PSL) oraz mjr K. Kierzkowski (Organizacja Orła Białego). W XII 1939 siatka SZP objęła swoim zasięgiem wyznaczone terytorium; z Okręgu SZP Kr. wydzielono Podokręg Zagłębiowski (samodzielny) oraz Podokręg Śląski (czasowo podporządkowany). 25 I1940 przybyli do Kr. wysłannicy kmdta gł. ZWZ, płk. S. Roweckiego „Grota", z poleceniem utworzenia Obszaru nr IV Kr.; na jego czele stał początkowo p.o. dow. Płk J. Filipowicz, nast. gen. T. Komorowski („Korczak"); Okręgiem ZWZ Kr. Kierował płk J. Filipowicz. Początkowo Okręg podzielony był na 10 inspektoratów rejonowych, z których po kolejnych reorganizacjach pozostało 8. Inspektorat rejonowy ZWZ-AK Kr. (kryptonimy „Krokodyl", „Konrad", „Kwiecień", „Kareta", „A-0/ 07") składał się z 4 obwodów (Kr.-Miasto, Kr.-Powiat, Bochnia, Myślenice) oraz 2 podobwodów (Kalwaria, Krzeszowice). Funkcję krak. inspektorów rejonowych pełnili: ppłk W. Seweryn („Pakosz"), ppłk F. Faix („Bystrzyński"), mjr W. Wayda („Odwet") i W. Slawiczek („Lubicz"), Obwodem ZWZ-AK Kr.-Miasto kierowali: mjr „Dunin", mjr J. Kopecki („Soplica"), ppłk F. Rekucki („Roch"), mjr A. Dębski („Gryf"), mjr S. Wojtanowski („Przebój"), Obwodem Kr.-Powiat — kpt. J. Rosiewicz, kpt. S. Niedziałkowski („Wacław"), p.o. dow. ppor. S. Guzikowski („Żegota"),kpt. S. Więckowski („Stanisław"), kpt. J. Markowski („Bończa") i mjr J. Kowalówka („Erwin"). Obwód Kr.-Miasto podzielony był na 4 odcinki: I (kryptonim „Cement"), obejmujący Śródmieście w obrębie Plant, II Zachód („Beton") — od Dworca Gł. po Wawel-Wislę, III Północ („Granit") i IV („Wapno") — Podgórze; VIII 1944 odcinki zostały przekształcone w obwody miejskie, a Komendę Miasta (dowództwo Obwodu Kr.-Miasto) rozwiązano. Wiosną 1941 zagrożeni aresztowaniami gen. Komorowski i płk Filipowicz musieli opuścić Małopolskę, a Obszar ZWZ Kr. uległ rozwiązaniu; od tej pory Okręg ZWZ-AK Kr. podlegał bezpośrednio Komendzie Gł. ZWZ-AK. Komendantami Okręgu 1941-45 byli: ppłk S. Miłkowski („Wrzos"), płk J. Spychalski („Luty"), płk E. Godlewski („Garda"), płk P. Nakoniecznikoff-Klukowski („Kruk II"). Wiosną 1943, w związku z przygotowaniami do walki w okresie powstania, w granicach Okręgu AK Kr. utworzono Podokręg AK Rzeszów (dow. pik K. Putek „Zworny"). W ramach planu Odtwarzania Sił Zbrojnych w Kraju Okręg Krak. miał w czasie powstania zmobilizować 22 (rejon Dobromil-Sanok-Jasło), 24 (Przemyśl-Jarosław-Rzeszów) i 6 dyw. piechoty (Tarnów-Kr.), Krak, Bryg. Kawalerii Zmot. (Kr.-Miechów) oraz 10 (pancerną) Bryg. Kawalerii (Rzeszów-Dębica). Podstawowym problemem, z jakim borykała się Komenda Okręgu, podobnie jak i cała AK, była kwestia uzbrojenia; gł. źródłami zaopatrzenia były zrzuty, akcje rozbrojeniowe oraz zakupy broni od żołnierzy wojsk okupacyjnych; podlegające Komendzie Okręgu Szefostwo Produkcji Konspiracyjnej (kryptonim „Ubezpieczalnia") zorganizowało na terenie Małopolski konspiracyjną produkcję uzbrojenia (dużym sukcesem było uruchomienie w Kr. produkcji stenów w tajnej wytwórni, kryptonim „Montownia nr 5"); gł. organem prasowym był wyd. przez Biuro Informacji i Propagandy Komendy Okręgu „Małopolski Biuletyn Informacyjny". ZWZ-AK współpracowała na terenie Okręgu z wieloma organizacjami konspiracyjnymi (m.in. BCh, NSZ, Organizacją Orla Białego, Poi. Organizacją Zbrojną „Znak", „Kaerge"), z których część weszła później w skład AK, współdziałała także w organiz. związku z podziemnym Zw. Harcerstwa Poi. „Szare Szeregi". Walkę bieżącą (sabotaż, dywersję, partyzantkę) w granicach Okręgu Krak. koordynował Zw. Odwetu, Organizacja Specjalnych Akcji Bojowych „Osa-Kosa 30", od 1943 — wyłącznie Kedyw. Do większych akcji na terenie Kr. przeprowadzonych przez pion walki bieżącej należały zamachy na F.W. Krügera oraz W. Koppego (dokonany przez żołnierzy warsz. Oddziału „Parasol"); 12 X 1943 w Kr. patrol Kedywu zlikwidował na ul. Długiej agenta gestapo M. Pańkowa, jednego z zabójców kanclerza Austrii E. Dollfussa w czasie nieudanego puczu hitl. w Wiedniu (25 VII 1934); 29/ 30 I 1944 między Podlężem a Grodkowicami grupa krak. Kedywu przeprowadziła akcję wykolejenia pociągu specjalnego, którym jechali gubernator H. Frank i W. Koppe (kilkunastu Niemców zostało ciężko rannych, Frank i Koppe wyszli jednak bez szwanku). W 1944 pracę Sztabu Okręgu sparaliżowała fala aresztowań, m.in. 2 komendantów Okręgu, płk. J. Spychalskiego (24 III 1944 wraz z kilkoma innymi wysokimi oficerami; gestapo zdobyło także archiwum dowództwa Okręgu, co poszerzyło krąg aresztowanych) i E. Godlewskiego (20 X 1944 pod Kielcami), a także inspektora kierunkowego Komendy Gł. AK, gen. S. Rostworowskiego „Odry", przewidzianego na dow. Samodzielnego Korpusu Krak. AK, który miał zostać utworzony w momencie rozpoczęcia realizacji „Burzy" (plan wzmożonej akcji dywersyjnej, realizowany w miejsce planu powstania powsz., polegający na strefowych wystąpieniach zbrojnych, skierowanych przeciwko wycofującym się oddziałom niem. na danym obszarze przy równoczesnym ujawnianiu się jednostek AK oraz terenowych delegatur rządu wobec wkraczających jednostek Armii Czerwonej). Podczas „Burzy" utworzono dowództwa 3 grup operacyjnych: „Kraków" (w jej skład miały wejść 6 i 106 Dyw. Piechoty oraz Krak. Bryg. Kawalerii Zmot. „Bank"), „Rzeszów" (22 i 24 Dyw. Piechoty oraz 10 Bryg. Kawalerii) i „Śląsk Cieszyński" (l, 2 i 3 pułk strzelców podhalańskich, 12 pułk piechoty). Realizację planu „Burza" rozpoczęły jako pierwsze jednostki Podokręgu AK Rzeszów; w rejonie Iwonicza powstała na oswobodzonych terenach akowska Rzeczpospolita Iwonicka. Na terenie inspektoratu rejonu AK Miechów, gdzie pododdziały 106 dyw. piechoty doprowadziły do utworzenia tzw. Republiki Pińczowskiej, walczyły 2 jednostki Obwodu Krak.: Samodzielny Batalion Partyzancki „Skała" oraz oddziały partyzanckie Zgrupowania „Żelbet". Na terenie inspektoratu rejonu AK Nowy Sącz intensywną i długotrwałą walkę prowadziły pododdziały l pułku strzelców podhalańskich. Informacje o aresztowaniach żołnierzy AK przez sowieckie służby bezpieczeństwa, klęska powst. warszawskiego oraz stabilizacja frontu doprowadziły do ograniczenia walk w ramach akcji „Burza"; w terenie pozostały jedynie nieliczne pododdziały prowadzące działania partyzanckie. W X 1944, po kapitulacji powst. warszawskiego, w Kr. zostały odtworzone niektóre z agend Komendy Gł. AK, m.in. Biuro Informacji i Propagandy oraz komórka łączności zagr. „Zagroda"; w celu kontynuowania walki o wyzwolenie ziem zajętych przez Armię Czerwoną przystąpiono do tworzenia zakonspirowanej, kadrowej organizacji „Nie" („Niepodległość"). 18 I 1945 do Kr. wkroczyły wojska sowieckie. 19 I 1945, zgodnie z rozkazem kmdta gł. AK, gen. L. Okulickiego „Niedźwiadka", AK została rozwiązana; likwidacji jej struktur towarzyszyły aresztowania b. akowców dokonywane przez sowieckie i „lubelskie" służby bezpieczeństwa; 20 IV 1945 na skutek zdrady został aresztowany ostatni komendant Okręgu Krak., płk P. Nakoniecznikoff-Klukowski.


Skocz do: Strona główna Czytelnia Osoby Szare Szeregi