---

Z Pamięci konspiratorów krakowskiego Kedywu AK

60 lat temu, 14 lutego 1942 r., Naczelny Wódz, gen. Władysław Sikorski, wydał rozkaz, na mocy którego powołano do życia Armię Krajową. Tworzona na bazie struktur Związku Walki Zbrojnej, miała skupić w swych szeregach wszystkich walczących z okupantem, aby w ten sposób dać wyraz jedności społeczeństwa w obliczu śmiertelnego zagrożenia. Armia Krajowa była więc jedyną, usankcjonowaną prawnie strukturą wojskową, działającą jako część składowa Polskich Sił Zbrojnych.

Na terenie Małopolski – podobnie jak w całym kraju – począwszy już od września 1939 r. zaczęły powstawać liczne organizacje zbrojne, tworzone początkowo przede wszystkim przez grupy byłych żołnierzy zawodowych.

Na bazie przygotowanej jeszcze przed wojną siatki tzw. dywersji pozafrontowej oraz Związku Strzeleckiego powstała w Krakowie Organizacja Orła Białego.^[2] Organizacja ta, mająca wojskowo-cywilny charakter, nawiązała już w październiku 1939 r. ścisłą współpracę ze Służbą Zwycięstwu Polski (SZP), stanowiąc w praktyce uzupełnienie jej stanów personalnych. 15 kwietnia 1940 r. OOB została scalona z ZWZ.

Początkowo podstawowym celem OOB było udzielanie pomocy mieszkańcom Śląska uciekającym przed represjami niemieckimi właśnie w okolice Krakowa i Kielc. Wkrótce organizacja rozszerzyła swe zadania i rozwinęła sieć organizacyjną, tworząc okręgi: krakowski, warszawski, lubelski, śląski i kielecki. Radą Naczelną i Zarządem Głównym kierował mjr Kazimierz Kierzkowski (Prezes), Wydziałem Wojskowym, jako Komendą Główną, kierował płk dypl. Kazimierz Pluta-Czachowski (Gołdyn), Wydziałem Społeczno-Politycznym – kpt. mgr Ludwik Muzyczka (Sułkowski). W Okręgu Krakowskim na czele Rady i Zarządu Okręgowego stanął Władysław Kabaciński (Kalina), wydziałem wojskowym kierował mjr dypl. rez. Paweł Zagórowski (Strzemię), a na czele wydziału cywilnego stał inż. Zygmunt Stamajzen (Gąsiorowski).

Już 25 września organizacja wysłała na Węgry swego kuriera, inż. Stefana Bocka (Kozioł). Po przeprowadzeniu rozmów w ambasadzie polskiej powrócił on do Krakowa 7 października z poleceniem oczekiwania na dyrektywy rządu. 16 października kierownictwo OOB odbyło naradę z przebywającym wówczas w Krakowie Dowódcą Głównym SZP gen. Tokarzewskim (Torwid), który zaakceptował strukturę, założenia i cele działania OOB. Miała ona rozwijać się dalej według dotychczasowych planów i założeń jako samodzielna organizacja, stanowiąca część składową SZP, podległą wprost generałowi i przeznaczoną do natychmiastowej walki czynnej.^[3]

Silną organizacją kierował też mjr Jan Mazurkiewicz (Zagłoba). Tajna Organizacja Wojskowa (TOW) kładła główny nacisk na działalność dywersyjno-wywiadowczą. Na czele jej krakowskiego okręgu stał por. Eugeniusz Machay (Zygmunt), a podlegały mu komendy powiatowe w Myślenicach, Brzesku, Bochni, Limanowej, Muszynie, Zakopanem, Tarnowie, Dębicy, Mielcu, Gorlicach i Jaśle. W roku 1940 organizacja weszła w skład Związku Walki Zbrojnej.^[4]

Płk Adam Eppler (Kobylański), po ucieczce z niewoli niemieckiej w Radomiu, przybył – wraz z płk Władysławem Sewerynem (Pakosz) – do Krakowa, gdzie zawiązał organizację sięgającą swymi strukturami aż w rejon Tarnowa, Miechowa i Myślenic. Zagrożony aresztowaniem Kobylański odszedł w styczniu 1940 r. na Zachód, a jego organizacja zasiliła szeregi ZWZ.^[5]

Organizacja Wojskowa Krakowa (OWK) została sformowana przez płk. Tadeusza Komorowskiego (Korczak) przy współpracy ppłk. dypl. Klemensa Rudnickiego (Józef) i ppłk. Edwarda Godlewskiego (Izabelka). Organizacja liczyła kilkuset ludzi, a jej struktury sięgały aż w rejon Podkarpacia. Również zasiliła ZWZ, a płk Komorowski objął funkcję komendanta Obszaru Południowego (Krakowsko-Śląskiego).^[6]

Wkrótce działalność rozpoczęły również inne, silniejsze organizacje, tworzone przez partie polityczne. Wśród nich do najbardziej prężnych na terenie Małopolski należały:

• Bataliony Chłopskie – organizacja zbrojna utworzona przez Stronnictwo Ludowe, działająca początkowo pod nazwą Straż Chłopska (Chłostra). Skupiała przede wszystkim młodzież wiejską. Od września 1941 r. komendantem Okręgu VI (Kraków) był Narcyz Wiatr (Władysław Brzoza, Zawojna). Organizacja objęła swym zasięgiem całą Małopolskę. Na przełomie lat 1943/44 przeprowadzono scalenie BCh z Armią Krajową. Na terenie Okręgu Kraków Bataliony Chłopskie przekazały blisko 20 000 ludzi.^[7]
• Konfederacja Tatrzańska powstała na Podhalu w maju 1941 r. jako przeciwstawienie się akcji W. Krzeptowskiego (Goralenvolk). Większość jej działaczy to byli członkowie SL. Na bazie scalonej już z ZWZ Dywizji Podhalańskiej w Konspiracji płk. Gett-Getyńskiego organizowano Dywizję Górską KT. Organizacja miała zasięg regionalny. Została rozbita licznymi aresztowaniami w styczniu i lutym 1942 r.^[8]
• Konfederacja Zbrojna powstała 28 września 1940 r. z po-łączenia dwunastu organizacji, m.in. Tajnej Armii Polskiej, Gwardii Obrony Narodowej i Związku Czynu Zbrojnego. Okręg V (Kraków) KZ podzielony został na 4 obwody – łącznie objął swym zasięgiem 26 byłych powiatów. W Małopolsce opierano się głównie na siłach GON i ZCZ. Organizacja koncentrowała się na pracy szkoleniowej. Trudności organizacyjne zmusiły władze KZ do nawiązania współpracy z ZWZ, co zaowocowało scaleniem na przełomie 1941 i 1942 r.^[9]
• Narodowa Organizacja Wojskowa powołana była na przełomie 1939/1940 r. w środowisku członków i sympatyków Stronnictwa Narodowego. Na czele jej Okręgu Krakowskiego stał płk Władysław Owoc (Paweł). Akcję scaleniową przeprowadzono w końcu 1942 r. – wg danych szacunkowych NOW przekazała wówczas około 4 000 ludzi.^[10]
• Polska Organizacja Zbrojna powołana została przez władze Organizacji Chłopskiej Racławice. Swym zasięgiem objęła teren GG i ziem włączonych do Rzeszy. Dobrze współpracowała z ZWZ, czego efektem było scalenie w 1942 r. POZ przekazała 103 plutony, w tym 61 pełnych – 455 oficerów, 312 podchorążych i 3 213 podoficerów.^[11]

Przedstawiłem powyżej jedynie główne organizacje samorzutnie zawiązywanych struktur konspiracyjnych na okupowanej Ziemi Krakowskiej. Niezwykle jednak istotnym momentem dla dalszego rozwoju konspiracji na omawianym terenie był przyjazd do Krakowa gen. Tokarzewskiego (Torwid) 16 października 1939 r. W wyniku nawiązanych kontaktów i przeprowadzonych rozmów Torwid zdecydował o utworzeniu Okręgu Krakowskiego SZP. Już w 4 dni później, 20 października, przybył do Krakowa wyznaczony na dowódcę Okręgu płk dypl. Julian Filipowicz (Róg) wraz ze swoim szefem sztabu mjr. Janem Cichockim (Jaś) i adiutantem ppor. Słomką (NN). Korzystając z wydatnej pomocy miejscowych działaczy PPS (m.in. dr. T. Orzelskiego), a także w oparciu o kontakty z Organizacją Orła Białego, przystąpili oni do tworzenia Sztabu Okręgu i jego struktur terenowych.

Teren Okręgu pokrywał się z obszarem okupacyjnego dystryktu krakowskiego, a obejmował tereny byłego DOK V (Kraków) i DOK X (Przemyśl). Jedynie na terenie Inspektoratu Miechów doszło początkowo do dwutorowości organizacyjnej struktur SZP – struktury krakowskie przeplatały się tam ze strukturami kieleckimi, co po części było wynikiem wprowadzonych przez okupanta zmian administracyjnych. Jednak rozkazem Komendanta Głównego ZWZ z 19 czerwca 1940 r. teren Inspektoratu podporządkowano Komendzie Okręgu Kraków.^[12] Tylko placówkę Olkusz włączono w roku 1941 do Inspektoratu Sosnowiec Okręgu Śląskiego. Zmiany te zatwierdził Komendant Główny Armii Krajowej rozkazem z dnia 2 października 1943 r.^[13]

Działalność Komendy Okręgu oparta była na Statucie Służby Zwycięstwu Polski, który regulował obowiązki dowódcy wojewódzkiego, strukturę jego Sztabu, jak też organizację struktur niższego szczebla.^[14]

Zgodnie ze Statutem na czele Okręgu stał dowódca wojewódzki, któremu podlegały:

• Rada Wojewódzka Obrony Narodowej, jej przewodniczący (komisarz cywilny) był jednocześnie I zastępcą dowódcy wojewódzkiego i szefem Wydziału II Sztabu;
• Wydział I – z referatami: organizacyjnym, personalnym i łączności;
• Wydział II – z referatami: politycznym, propagandy, zbiórki środków pieniężnych, kontroli wydatków oraz sekretariatem RWON;
• Wydział III – szef tego wydziału był jednocześnie szefem Sztabu Okręgu i II zastępcą dowódcy, podległe referaty: wywiadowczy, bojowy, broni;
• Wydział IV – z referatami: budżetowym, kasowym, materiałowym i służb;

dowódca dyspozycyjny, jego zastępca, poczet i drużyna administracyjno-gospodarcza.^[15]

Strukturami niższego szczebla były powiaty ze sztabami odpowiadającymi swą strukturą sztabowi okręgu, jedynie wydziały zastąpiono referatami. Najniższą jednostką organizacyjną była placówka, odpowiadająca na ogół obszarowi gminy.

Ostateczne uformowanie struktury organizacyjnej nastąpiło wraz z utworzeniem Związku Walki Zbrojnej. Utworzono wówczas 6 obszarów, w tym m.in. Obszar Południowy, któremu podlegały Okręgi Krakowski i Śląski. Na czele Komendy Obszaru Południowego stanął płk Tadeusz Komorowski (Znicz, Lawina). Sztab Okręgu składał się wówczas z następujących oddziałów:

• I – organizacyjno-personalny;
• II – wywiadowczy;
• III – taktyczno-operacyjny i wyszkoleniowy;
• IV – kwatermistrzowski;
• V – łączności;
• VI – informacji i propagandy (BIP).^[16]

Od wiosny 1940 r. w skład Komendy Okręgu wszedł również – na prawach szefa Oddziału – szef utworzonego w tym czasie Związku Odwetu.

Równocześnie, już w okresie formowania SZP, wprowadzono – ze względów praktycznych – szczebel pośredni między sztabem Okręgu a sztabem Obwodu (powiatu) – inspektorat. Na jego czele stał inspektor rejonowy, który kierował pracami 3–5 podległych sobie obwodów. Z podobnych, również praktycznych powodów, wiosną 1943 r. zdecydowano się utworzyć Podokręg Rzeszów, któremu podporządkowano cztery inspektoraty: Przemyśl, Rzeszów, Krosno i Mielec.^[17]

W pierwszym okresie okupacji zorganizowano na terenie Okręgu 9 inspektoratów rejonowych: Kraków, Krosno, Miechów, Mielec, Nowy Sącz, Nowy Targ, Przemyśl, Rzeszów, Tarnów.

W maju 1941 r., po tzw. wielkiej wsypie, która pociągnęła za sobą liczne aresztowania i spowodowała zerwanie wielu kontaktów, zdecydowano się połączyć inspektoraty nowosądecki i nowotarski w jeden Inspektorat Podhalański (nowosądecki).

W ZWZ i AK utrzymano strukturę organizacyjną niższego szczebla: inspektorom rejonowym podlegali komendanci obwodów, które terytorialnie odpowiadały przedwojennym powiatom. Łącznie na terenie Okręgu zorganizowano 28 obwodów. Te z kolei były podzielone na placówki z możliwością wprowadzenia szczebla pośredniego – podobwodu.^[18]

Pierwszym komendantem Okręgu został płk dypl. Julian Filipowicz (Róg), który przybył do Krakowa 20 października 1939 r. Kierując Okręgiem przez blisko 1,5 roku, doprowadził do stworzenia bardzo sprawnej – jak na warunki okupacyjne, uwzględniając dodatkowo stołeczną rolę Krakowa w GG – struktury konspiracyjnej, dobrze przygotowanej do wypełniania nałożonych na nią zadań. Oparta była ona w głównej mierze na bardzo dobrej kadrze dowódczej, mającej wsparcie w niewątpliwie patriotycznie nastawionym miejscowym społeczeństwie. Wydarzenia wiosny 1941 r., tzw. wielka wsypa krakowska, która spowodowała liczne aresztowania nie tylko w Krakowie, ale sięgnęła również daleko w teren (głównie na Podhale), zmusiła wielu ludzi do czasowego zawieszenia swej działalności lub wręcz do opuszczenia Krakowa czy terenu Okręgu. Wśród osób zagrożonych aresztowaniem znalazł się m.in. komendant Okręgu. Musiał więc ukryć się w Warszawie, skąd skierowano go na stanowisko Komendanta Obszaru Białystok ZWZ. W tym też czasie i z tych samych powodów zlikwidowano Komendę Obszaru Południowego, podporządkowując komendy Okręgów Krakowskiego i Śląskiego bezpośrednio Komendzie Głównej.

W czerwcu 1941 r. funkcję komendanta Krakowskiego Okręgu objął płk dypl. Zygmunt Miłkowski (Wrzos). Stanął on przed bardzo trudnym zadaniem odbudowania rozbitych aresztowaniami Sztabu Okręgu i podległych mu struktur terenowych. Jednocześnie był to okres wzmożonej działalności wywiadowczej i sabotażowej na podległym mu terenie w związku z przygotowaniami i wybuchem wojny niemiecko-radzieckiej.

Kolejnym ważnym problemem było prowadzenie akcji scaleniowej, która w efekcie przyniosła w Okręgu bardzo wymierne liczebnie efekty.

Wreszcie, przez cały czas trwały przygotowania do wystąpienia zbrojnego według planów opracowywanych w Komendzie Głównej. To m.in. zasługą płk. Miłkowskiego było to, że Kraków w tym czasie był już drugim w kraju – po Warszawie – ośrodkiem konspiracyjnym pod względem jego liczebności, podejmowanych działań oraz ich zasięgu terytorialnego i społecznego.

Płk Miłkowski w listopadzie 1942 r. powołany został w skład Komendy Głównej Armii Krajowej, a jego miejsce zajął, niedawno przybyły do kraju cichociemny, płk Józef Spychalski (Luty). Miał on już pewne doświadczenie konspiracyjne, bowiem – zanim znalazł się na Zachodzie – był jednym ze współtwórców Służby Zwycięstwu Polski. Funkcję swą w Krakowie pełnił do czasu aresztowania, tj. do marca 1944 r. To w tym czasie na terenie Okręgu wykonano najbardziej spektakularne akcje wymierzone w okupanta, wzmożono działalność sabotażową i dywersyjną skierowaną na jego szlaki komunikacyjne, wreszcie, przystąpiono do organizowania oddziałów partyzanckich, które swoimi działaniami nękały i wiązały siły okupacyjne.

W ostatnich trzech kwartałach 1943 i w pierwszym kwartale roku 1944, kiedy Okręgiem Krakowskim dowodził płk „Luty”, wykonane tu zostały pierwsze akcje bojowe mające charakter odwetu lub samoobrony. 29 marca 1943 uwolniono z więzienia w Mielcu około 180 więźniów. 20 kwietnia dokonano zamachu na podsekretarza stanu w rządzie GG, gen. SS i policji Krugera. Nocą 5/6 sierpnia rozbito więzienie w Jaśle, wyprowadzając 66 więźniów politycznych i umożliwiając ucieczkę 120 innym. Nocą 29/30 stycznia 1944 zaatakowano specjalny pociąg wiozący Gubernatora Franka, a następnej nocy dokonano w rejonie Dębicy uderzenia na inny pociąg niemiecki.^[19]

Po aresztowaniu Lutego jego obowiązki krótko pełnił ppłk dypl. Wojciech Wajda (Odwet), po czym Komendantem mianowano płk. Edwarda Godlewskiego (Garda). Godlewski – słynny już dowódca 14. Pułku Ułanów Jazłowieckich z września 1939 r. – poznał już nieco środowisko krakowskiej konspiracji, kiedy współorganizował tu Organizację Wojskową Krakowa. Teraz postawiono przed nim zadanie przygotowania i zrealizowania akcji Burza na terenie Okręgu, a także wykonanie czynności związanych z przewidywanym wkrótce przejmowaniem władzy. 27 lipca 1944 r. Garda wydał podległym sobie strukturom rozkaz do wykonywania Burzy, a sam stanął na czele organizowanej w ramach Odtwarzania Sił Zbrojnych Grupy Operacyjnej Kraków. Dowództwo nad całością sił Okręgu objął wówczas gen. bryg. Stanisław Rostworowski (Odra), dotychczasowy Inspektor Komendy Głównej.

Gen. Odra został jednak wkrótce (11 sierpnia 1944 r.) aresztowany. Wówczas komendę Okręgu ponownie objął płk Godlewski.

Z końcem sierpnia działania frontowe zostały wstrzymane, a teren Okręgu podzielono na dwie części. Część wschodnia – już wyzwolona – zarządzana była przez władze radzieckie i przedstawicieli tzw. rządu lubelskiego. Część zachodnia, natomiast, nadal pozostawała pod okupacją niemiecką. Należało więc przeorganizować Okręg i przygotować się do przetrwania zimy 1944/45. Wkrótce zaczęły nadchodzić doniesienia z terenu Podokręgu Rzeszów o represjach w stosunku do żołnierzy Armii Krajowej, którym nikt nie był w stanie zapobiec.^[20] Z początkiem października zaś teren Okręgu stał się celem ucieczki tysięcy mieszkańców zniszczonej Warszawy. Na południe też, m.in. do Krakowa, przeniesiono agendy władz podziemnych – Delegatury Rządu i Komendy Głównej Armii Krajowej.

W październiku 1944 r., w czasie podróży do Kielc, aresztowano płk. Godlewskiego. Jego następcą i zarazem ostatnim Komendantem Okręgu został wówczas mianowany płk Przemysław Nakoniecznikoff (Kruk 2). Przygotował on siły Okręgu do przetrwania zimy – zdemobilizował część oddziałów partyzanckich. Spodziewając się ofensywy rosyjskiej, trzymał jednak swych żołnierzy w pogotowiu. Sytuacja jednak już wówczas nie mogła napawać optymizmem. Na podstawie otrzymywanych meldunków zdawano sobie sprawę, jaki los czeka dowódców i żołnierzy Armii Krajowej. Jednocześnie nikt nie myślał o zaprzestaniu walki. Trwały więc w tym czasie prace nad organizowaniem nowych już struktur, które miały działać pod nową, sowiecką teraz, okupacją do czasu wyjaśnienia przyszłości Polski.

Na podstawie dostępnych materiałów można stwierdzić, iż Okręg Krakowski był drugim co do liczebności w strukturze SZP-ZWZ-AK. Stwarzało to dobre perspektywy przed planowaną mobilizacją. Aresztowania, jakie dotykały struktur Okręgu, nie powodowały w zasadzie (poza wypadkami wiosny 1941 r.) zrywania łączności czy zawieszenia działalności.

Oceniając ponad 5-letni okres funkcjonowania Krakowskiego Okręgu SZP-ZWZ-AK, należy przede wszystkim mieć na uwadze trudności, które ograniczały możliwości działania, w tym przede wszystkim ogromne nasycenie terenu siłami okupanta. Teren Okręgu był ponadto, o czym również należy pamiętać, z trzech stron (wschód, zachód, południe) ograniczony granicą Generalnego Gubernatorstwa, co również wpływało na politykę okupanta na tym obszarze. Z drugiej natomiast strony, warunki terenowe, tj. znaczne obszary zalesione i górskie, sprzyjały rozwijaniu działań partyzanckich. Ponadto funkcje dowódcze w Okręgu sprawowało wielu doświadczonych, bardzo dobrze przygotowanych oficerów. Ogólnie więc Okręg Krakowski – jako część składowa zbrojnego pionu Polskiego Państwa Podziemnego – w pełni zrealizował stawiane przed nim, niełatwe przecież zadania.

Przypisy:

1. ↑ dr Andrzej Przybyszewski – historyk, pracownik Urzędu Gminy w Radomyślu Wielkim, autor pracy „5 wieków oświaty w Mielcu” (Mielec 1996) i „9. Pułk Ułanów Małopolskich” (w druku) oraz licznych artykułów naukowych i popularnonaukowych.
2. ↑ Informacje na temat OOB opracowano na podstawie: K. Pluta-Czachowski, Organizacja Orła Białego. Zarys genezy, organizacji i działalności, Warszawa 1987.
3. ↑ Ibidem, s. 103.
4. ↑ Meldunek Organizacyjny nr 190 za czas od 1 IX 42 do 1 III 43, [w:] Armia Krajowa w dokumentach, Wrocław-Warszawa-Kraków1990, t. II, s. 453.
5. ↑ S. Dąbrowa-Kostka, W okupowanym Krakowie, Warszawa 1972, s. 25; A. Eppler, Ostatni żołnierz polski Kampanii Roku 1939, Tel Aviv 1942, Warszawa 1989 (reprint).
6. ↑ S. Dąbrowa-Kostka, W okupowanym..., s. 25 i 26; T. Komorowski, Armia Podziemna, Londyn 1966; K. Rudnicki, Na polskim szlaku, Londyn 1984.
7. ↑ A. Fitowa, Bataliony Chłopskie w Małopolsce 1939–1945, Warszawa-Kraków 1984, s. 500 i 505.
8. ↑ S. Leczykiewicz, Konfederacja Tatrzańska, Warszawa 1976; J. Kasperek, Podhale w latach wojny i okupacji niemieckiej 1939–1945, Warszawa 1990;
9. ↑ K. Malinowski, Tajna Armia Polska – ZNAK – Konfederacja Zbrojna, Warszawa 1986.
10. ↑ Armia Krajowa w dokumentach..., t. II, s. 366; Inspektorat Nowosądecki AK. Relacja mjra Adama Stabrawy, opr. G. Mazur, W. Rojek, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1999, nr 1, s. 116–140.
11. ↑ Meldunek Organizacyjny Nr 190, [w:] Armia Krajowa w dokumentach..., t. II, s. 452; Meldunek Organizacyjny Nr 220 za czas od 1 III 43 do 31 VIII 43, Armia Krajowa w dokumentach..., t. III, s. 101.
12. ↑ B. Nieczuja-Ostrowski, Inspektorat AK „Maria” w walce. Z dziejów Inspektoratu Rejonowego „Miś”, „Michał”, „Maria” ZWZ-AK ziemi miechowskiej, olkuskiej i pińczowskiej, t. I, Kryptonim „Miś” (1939–1942), Warszawa 1995, s. 29.
13. ↑ Ibidem, s. 29.
14. ↑ Statut Służby Zwycięstwu Polski, [w:] Armia Krajowa w dokumentach..., t. I, s. 31–37.
15. ↑ Ibidem.
16. ↑ B. Nieczuja-Ostrowski, Inspektorat AK..., s. 28.
17. ↑ Na czele Podokręgu Rzeszów stanął dotychczasowy szef sztabu okręgu, płk dypl. dr Józef Putek (Zworny).
18. ↑ Obwód Kraków–Miasto został podzielony na odcinki (nie placówki) według podziału miasta na dzielnice.
19. ↑ S. Dąbrowa-Kostka, W okupowanym..., s. 133;
20. ↑ Zob. m.in.: J. Łopuski, Losy Armii Krajowej na Rzeszowszczyźnie (sierpień–grudzień 1944). Wspomnienia i dokumenty, Warszawa 1990.

---

Skocz do: Strona główna Czytelnia Osoby